شکوفایی پس از زمستان رخوت

شناخت رصدخانه‌های ایران

اگر از دوران شکوفایی دانش ستاره‌شناسی در ایران پیش از اسلام و پس از آن (به‌ویژه دوران طلایی اخترشناسی اسلامی که در آن چندین رصدخانه بزرگ و مجهز علمی در سراسر ایران فعالیت داشته‌اند) بگذریم و قدم به دوران نجوم اپتیکی بگذاریم، با فراز و فرودهای فراوانی روبه‌رو می‌شویم. ایرانیان نخستین‌بار در زمان شاه‌عباس صفوی با تلسکوپ اپتیکی آشنا شدند.
در این دوران چند مستشار مذهبی ایتالیایی نمونه‌هایی از تلسکوپ به دربار آوردند تا آسمان را برای شاه رصد کنند، اما این آشنایی هیچ‌گاه منجر به واردکردن تلسکوپ به عنوان ابزار علمی برای دانشمندان متعدد عصر صفوی نشد. پس از آن تا عصر قاجار اطلاع چندانی از میزان توجه به تلسکوپ و رصدهای اپتیکی در ایران در دست نیست. در حکومت ناصرالدین‌شاه به‌واسطه اقدامات اصلاحی امیرکبیر و تاسیس دارالفنون و اعزام تعدادی دانشجو به خارج از کشور، آشنایی دوباره‌ای با دستاوردهای دنیای نوین و از جمله اخترشناسی نوین به‌وجود آمد. «محمود قمی» (مشاورالملک) یکی از این دانش‌آموخته‌های نجوم در فرانسه بود که مدتی را در رصدخانه پاریس گذرانده بود و در برنامه‌ای تحقیقاتی در آنجا مشارکت داشت. او پس از بازگشت از فرانسه به کار در وزارت تلگراف گمارده شد. مشاورالملک که برای ناصرالدین‌شاه شب‌های رصد در برج شمس‌العماره ترتیب می‌داد، از شاه قاجار تقاضای نخستین بودجه برای تاسیس رصدخانه سلطنتی ایران کرد، اما با تقاضایش موافقت نشد.
شاید بتوان این نقطه را آغاز تلاش برای ساخت رصدخانه ملی ایران دانست؛ تلاشی که حدود ۱/۵ قرن بعد به نتیجه رسید. از دهه ۱۳۴۰ گرایشی به اخترشناسی نوین در ایران ایجاد شد که حاصل آن ساخت رصدخانه خورشیدی دانشگاه تهران در آن سال‌ها و ساخت رصدخانه نیم‌متری دانشگاه شیراز در دهه بعد بود. در دهه ۱۳۶۰ رصدخانه ۰/۶متری دانشگاه تبریز بنا شد. این مراکز هنوز هم فعال هستند، اما با شتابی که رشد نجوم رصدی در جهان دارد، قدرت ابزارهای آنان پاسخگوی نیاز جامعه علمی ایران نمی‌تواند باشد. بنابراین تاسیس رصدخانه‌ای بزرگ در ایران می‌تواند به مجموعه‌ای از نیازهای علمی رصدگران ایران و حتی جهان پاسخ دهد.
رصدخانه‌های پژوهشی کشور
- رصدخانه خواجه نصیرالدین طوسی در تبریز با دو تلسکوپ ۶۰ سانتیمتری و ۴۰ سانتیمتری
- رصدخانه ابوریحان بیرونی در شیراز با دو تلسکوپ ۵۰ و ۳۵سانتیمتری
- رصدخانه دانشگاه کاشان با تلسکوپ ۴۰سانتیمتری
- رصدخانه دانشگاه فردوسی مشهد با تلسکوپ ۳۵سانتیمتری
- رصدخانه مرکز تحصیلات تکمیلی در علوم پایه در زنجان با تلسکوپ ۳۵سانتیمتری
- رصدخانه دانشگاه شهید باهنر در کرمان با تلسکوپ ۲۸سانتیمتری
- رصدخانه دانشگاه بین‌المللی امام‌خمینی در قزوین با تلسکوپ ۲۸سانتیمتری

مرتضی چینی‌فروش