اِبْنِ سَماعه، ابوعبدالله محمد بن سماعهٔ بن عُبیدالله بن هلال تمیمی کوفی (130-233ق/748- 848م)، قاضی، محدث و فقیه حنفی. نام وی در برخی از منابع ابن سِماعه (ابن حجر، 2/167) و ابن سَمّاعه (ریاضیزاده، 28) نیز آمده است. برخی نسبت وی را اشتباهاً تیمی (ابن تغری بردی، 2/271) یا تیهمی (ابن قطلوبغا، 54) ثبت کردهاند. کنیهٔ وی را وکیع (3/214) ابوالاصبغ ضبط کرده است. مشایخ وی در حدیث عبارتند از: لیث بن سعد، مسیب بن شریک، یعلی بن خالد رازی، ابویوسف قاضی و محمد بن حسن شیبانی (خطیب بغدادی، 5/341) و از دو نفر اخیر که از شاگردان برجستهٔ ابوحنیفه بودهاند، فقه نیز آموخته است (ذهبی، 3/438). او در مذهب حنفی تا آنجا پیش رفت که برخی او را از برجستگان اصحاب رأی (خطیب بغدادی، همانجا؛ صیمری، 162) و صاحب اختیارات در مذهب و روایات (صفدی، 3/140) دانستهاند. از شاگردان و راویان وی، ابوجعفر احمد بن ابی عمران طحاوی (ابواسحاق شیرازی، 146)، حسن بن محمد عنبر و شّاء (خطیب بغدادی، همانجا)، محمد بن عمران ضبّی (مزی، 16/290) و بکر بن محمد قمی (ابن ابی الوفاء، 2/59؛ طاش کوپریزاده، 46: عمّی) را میتوان یاد کرد. صیمری (ص 161) او را از حافظان و ثقه دانسته است. ابن سماعه در 192ق/808م پس از مرگ یوسف فرزند استادش، ابویوسف یعقوب ابن ابراهیم، از سوی هارونالرشید (د 193ق)، عهدهدار قضای جانب غربی بغداد شد و در این سمت باقی بود، تا اینکه بر اثر ضعف بینایی توسط مأمون عزل گردید (وکیع، 3/282). صیمری (همانجا) گفته است که وی در زمان مأمون عهدهدار امر قضا شد و در ایام معتصم استعفا داده است، اما چنانکه مسعودی ( التنبیه،300) یادآور شده وی توسط هارونالرشید به قضا گمارده شده و آنگونه که خطیب بغدادی (همانجا) اشاره کرده توسط مأمون عزل شده است، نه در دوران معتصم (خلافت: 218-227ق/833 -842م). طاش کوپریزاده (ص 45) از او با عنوان قاضی القضاهٔ یاد کرده است، اما در منابع متقدم چنین عنوانی دیده نمیشود. وی با وجود اینکه دارای مناصب مهم رسمی بود، صوفیانه میزیست و گفتهاند که روزانه 200 رکعت نماز میگزارده است (خطیب بغدادی، 5/342، 343). او با اینکه به سبب ضعف چشم از سمت قضا برکنار شده بود، اما مسعودی ( مروجالذهب،4/12) میگوید که این فقیه معمّر در اواخر عمر، صحت جسم و عقل و حواس داشته و افعال جوانان را انجام میداده و اسب سواری هم میکرده است. آثار: 1. ادب القاضی که احتمالاً همان کتاب ادب القاضی علی مذهب ابی حنیفهٔ (ابن ندیم، 289؛ نک: حاجی خلیفه) یا ادب القاضی فی الاحکام (ریاضیزاده، همانجا) است؛ 2. الاکتساب فی الرزق المستطاب کهمختصری ازکتاب الکسب استادش محمدبنحسنشیبانی است. نسخهای خطی از آن در قاهره موجود است I/435) )؛ GAS, 3. المحاضر و السجلات (ابن ندیم، همانجا؛ 4. نوادر المسائل، کتابی مفصل در روایاتی از محمد بن حسن شیبانی است (مسعودی، همانجا) که بعداً محمد بن احمد سرخسی آن را اساس کتاب المبسوط خود قرار داد ، GAS) همانجا).