اِبْنِ اَبی یَعلی، ابوالحسین محمد بن محمد بن حسین بن محمد بن خلف بن فَرّاء (451-526ق/1059-1131م)، محدّث، اصولی، مورّخ، قاضی و فقیه حنبلی بغدادی (ابن جوزی، مناقب، 529؛ صفدی، 1/159). ابن عساکر (7/11، 282، 294 به بعد) و یافعی (3/251) در بسیاری از موارد او را ابن الفرّاء نامیدهاند. کلمهٔ فَراء به معنای پوستیندوز است و ظاهراً چنانکه سمعانی (10/153) اشاره کرده نیاکان وی پوستیندوز یا پوستین فروش بودهاند. ابن ابی یعلی در بغداد متولد شد (ابن جوزی، همانجا) و مقدمات علوم را در زادگاه خویش فراگرفت. به نوشتهٔ صفدی در نوجوانی از پدر خویش ابویعلی محمد (د 458ق)، نیای مادریش جابربن یاسین، ابوجعفر محمد بن مسلمه، عبدالصمد بن مأمون (صفدی، 1/160)، خطیب بغدادی، ابوالحسین بن مهتدی (ابن جوزی، المنتظم، 10/29)، ابومظفر هنّاد نسفی (ذهبی، سیر، 19/601) و دیگران حدیث شنید. قرائت را در بعضی روایات آن نزد ابوبکر خیاط فراگرفت (ابن رجب، 1/176) و فقه را نزد شریف ابوجعفر آموخت (ابن جوزی، مناقب، 529) و ابومحمد جوهری به وی اجازهٔ روایت داد (ذهبی، همانجا). بسیاری نیز از وی حدیث شنیده و از او روایت کردهاند که از جملهٔ آنان ابوالقاسم علی بن حسن بن عساکر (د 571ق/1175م)، ابوطاهر احمد ابن محمد سِلَفی اصفهانی (د 576ق) (ذهبی، سیر، 19/601)، عبدالله ابن احمد بن خشاب بغدادی (د 567ق) و جمعی دیگر را میتوان نام برد. ابن عساکر در تاریخ خود از او بسیار روایت کرده است. سمعانی میگوید: ابن ابی یعلی در سالهای آخر عمر خود به من اجازهٔ روایت داد (10/155). ابوموسی مدنی و ابن کلیب نیز با اجازه از وی روایت کردهاند (ابن رجب، 1/177). او در علم فقه و مناظره چیره دست بود و در مذهب احمد بن حنبل فتوا میداد (ذهبی، همانجا؛ سبط ابن جوزی، 8(1)/145). در مذهب خود سختگیر و متعصب و با اشاعره سخت مخالف بود و بر ضد آنان مجادله میکرده و آنها را حقیر میشمرد (ذهبی، سیر، 19/602؛ همو، العبر، 2/429). وی متدین، ثقه، ثَبْت و صدوق بود (ذهبی، صفدی، همانجاها). او شاگردان بسیاری تربیت کرد و بسیاری نزد وی قرائت آموختند که عبدالمغیث حربی از جملهٔ آنان است (ابن رجب، 1/177). با ابی یعلیکه به گفته برخی مال بسیاری در منزل خود داشت، در شب دهم محرم الحرام به دست عدهای از خادمان خود که برای دستبرد به منزل وی واقع در باب المراتب بغداد رفته بودند، کشته شد و قاتلان او به قتل رسیدند (ابن جوزی، المنتظم، 10/29؛ سبط ابن جوزی، 8(1)/ 145؛ ابن رجب، همانجا) و جنازهٔ او در کنار آرامگاه پدرش در مقبرهٔ باب حرب به خاک سپرده شد (علیمی، 2/276؛ ابن رجب، همانجا). ابن ابی یعلی دارای تألیفات و آثاری در مذهب حنبلی است که ابن رجب به 11 اثر (1/177) و حاجی خلیفه به برخی از آنها اشاره کردهاند (ص 1097، 1593). از این آثار، تنها کتاب مهم و معروف وی طبقات الحنبلیهٔ ( طبقات الاصحاب ) به چاپ رسیده است. این کتاب اولین تصنیف در طبقاتِ حنبلیّه است ( تذکرهٔ النوادر، 98) و به 6 طبقه تقسیم شده است: طبقهٔ اول که در باب اصحاب احمد بن حنبل و طبقهٔ دوم که دربارهٔ تابعین احمد بن حنبل است بر اساس حروف معجم است، اما طبقات چهارگانهٔ دیگر براساس سال درگذشتِ اشخاص است که به 512ق/1118م ختم شده است (حاجی خلیفه، 1097؛ مقدمهٔ طبقات الحنابلهٔ ). این کتاب در 1371ق به کوشش محمد حامد الفقی در قاهره در 2 جلد چاپ شده است و شمسالدین محمد بن عبدالقادر نابلسی (د 797ق) آن را مختصر کرده و احمد عبید همین مختصر را منتشر کرده است (ظاهریّه، 6/266). بعدها بر این کتاب ذیلهایی نوشته شده است که از آن جمله ذیلهای زینالدین عبدالرحمان معروف به این نقیب حنبلی (د 795ق)، یوسف بن حسن بن احمد حنبلی مقدسی و تقیالدین ابراهیم ابن محمد بن مفلح رامینی مقدسی (د 803ق) را میتوان نام برد (حاجی خلیفه، 1097). از ابن ابی یعلی دو اثر دیگر نیز در دست است: 1. المسائل التی حلف علیها الامام احمد بن حنبل الشیبانی وروی عنه ذلک، که نسخهای خطی از آن موجود است (ظاهریه، مجامیع، 1/280)؛ 2. کتاب الاعتقاد که نسخهای از آن در ظاهریهٔ دمشق موجود است (زرکلی، 7/23). بروکلمان I/557) S, کتابی به نام الا´حکام السّلطانیهٔ نیز به ابن ابی یعلی نسبت داده است که از او نیست بلکه تألیف پدر اوست.