اِبْنِ اَبی لِیْلی، ابوعیسی عبدالرحمان یسار انصاری کوفی (د 83ق/ 702م)، فقیه، قاضی، قاری و محدث شیعی. تاریخ دقیق زادن عبدالرحمان روشن نیست. ابونعیم (4/353) گفته است که او در روزگار خلافت ابوبکر تولد یافت، اما به گفتهٔ دیگر مورخان او در زمان خلافت عمر - 6 سال مانده به پایان خلافت وی - زاده شد (ابن حجر، 6/260؛ خطیب، 10/199). پدر او ابولیلی، مدنی انصاری و از یاران پیامبر (ص) بود که همراه وی در جنگ احد و جنگهای پس از آن شرکت جست و سپس به کوفه کوچید و در کنار علی (ع) جنگید و در رکاب او در جنگ صفین شهید شد (نووی، 1(1)/303). عبدالرحمان از تابعین و از محدثان بنام اسلامی است که به گفتهٔ خود حدود 120 تن از اصحاب پیامبر را دیده (ابونعیم، 4/351) و از بسیاری از آنان حدیث شنیده و نقل کرده است. بنامترین کسانی که وی از آنان حدیث روایت کرده عبارتند از مُعاذبن جَبَل (ابن حبّان، 2/49)، مقداد، ابن مسعود، سهل بن حنیف، عبدالرحمان بن ابی بکر، قیس بن سعد، عبدالله بن زید ابن عبدربه، ابوموسی، ام هانی دختر ابوطالب، انس، صهیب، عبدالله بن عکیم، عبدالرحمان سمرهٔ، اسیدبن حضیر (ابن حجر، همانجا)؛ و نیز ابوسعید خدری (نوری، 1(1)/304)، عمر، عثمان، علی (ع)، سعدبن ابن وقاص، بلال، حذیفه، ابوذر، عبدالله بن عباس، ابن عمر، ابی بن کعب، کعب بن عجزهٔ، براء بن عازب، ابودرداء، ابوایوب، پدر خود ابولیلی، زیدبن ارقم، ثوبان و ابوجحیفهٔ (ابونعیم، 4/353). رجال شناسان عموماً ابن ابی لیلی را به نیکی و پارسایی و پرهیزکاری ستوده و او را ثقه دانستهاند، ولی برخی از آنان در اینکه وی مستقیماً از مشایخی مانند عمر و بلال روایت کرده باشد تردید کردهاند (نووی، همانجا؛ ابن حجر، 6/261). وی از پیروان امام علی (ع) و از مدافعان او در برابر مخالفان بود. در جنگ جمل رایت او را در دست داشت (ابن خلکان، 3/126) و در جنگهای صفین و نهروان نیز حضور و شرکت داشت و برخی از رویدادهای صفین را روایت کرده است (خطیب، 10/200؛ طوسی، 98؛ طبری، 2/1086). ابن ابی لیلی پس از علی (ع) همچنان به راه او پایدار ماند. در روزگار فرمانروایی حجاج ابن یوسف ثقفی (د 95ق/714م) ابتدا از سوی وی در کوفه منصب قضا یافت، اما پس از چندی مورد خشم قرار گرفت و برکنار شد. حجاج از او خواست که علی (ع) را ناسزا گوید، اما وی خودداری کرد (ذهبی، 1/58). حجاج هم چندان او را تازیانه زد که پشتش سیاه شد (قهپایی، 4/72). از این رو هنگامی که ابن اشعث در 83ق/702م با حجاج به پیکار برخاست، ابن ابی لیلی بیدرنگ به یاری ابن اشعث شتافت. در تاریخ مرگ و چگونگی درگذشت او اختلاف است، ولی بیشتر مورخان سال 83ق را پذریفتهاند (خطیب، 10/201-202). ابن جزری (ص 376) آورده است که ابن ابی لیلی علم قرائت را از علی (ع) آموخت. به گفتهٔ ابونعیم (4/351) خانهٔ او محل تجمع قاریان بود و با اینکه در آن روزگار اجتهاد و فتوا به گونهای که در روزگاران بعدی مطرح شد، آشکارا طرح نشده بود، ابن ابی لیلی در مسائل فقهی و علم احکام صاحب نظر بود و برخی از آرای فقهی او را بلاذری آورده است (ص 433-434). با اینهمه او در حدیث شهرت دارد و کسان بسیاری از وی حدیث شنیده و نقل کردهاند، از جمله: مجاهد، عمروبن مرهٔ، عطاءبن سائب، اعمش، شعبی، زیدبن حارث، عبدالاعلی، حکم ابن شعبهٔ (ابونعیم، 4/351- 355)، نیز فرزندش عیسی و نوهاش عبدالله ابن عیسی، و همچنین عمرو بن میمون، ثابت بنانی، حکم بن عُتَیبه، حسین بن عبدالرحمان، یحیی بن جزار، هلال الوزان، یزید بن ابی زیاد، ابواسحاق شیبانی، منهال بن عمرو، عبدالملک بن عمیر و اسماعیل بن ابوخالد (ابن حجر، 6/260-261).