اِبْنِ اَبی الضَّیّاف، ابوالعباس احمد بن حاج ابی الضیاف محمد، واقعهنگار تونسی، منشی و مشاور بایهای (امیران حسینی) تونس (1219-1291ق/1804-1874م). ابن ابی الضیاف در تونس زاده شد. اصل وی از قبیلهٔ اولاد عون بود، اما در شجرهنامهای که یکی از اخلاف وی ساخته، اصل او را از یمن دانسته است (ابن ابی الضیاف، مقدمه). پدرش ابوالضیاف کاتب وزیر یوسف مُهردار (صاحب الطابع) بود و وی در حُسنِ تربیت فرزند خود کوشید. احمد قرآن را در مدرسهٔ سید احمدبن عروس از بر کرد و هنوز خردسال بود که سید بشیر زواوی تفسیر ابن فرس را به او آموخت و دانشهای دیگر را از احمد بن خوجه، اسماعیل تمیمی، محمد بحری، ابن ملوکه، شیخ الاسلام محمد بیرم سوم، محمد مناعی و احمد اَبیّ فراگرفت. در 1237ق/1822م در نوجوانی سمت قضا (خطهٔ العدالهٔ) که از مقامات والای آن روزگار بود، از جانب حسین بای به او سپرده شد و در 1242ق به سمت منشیگری (خطهٔ الکتابهٔ) ارتقا یافت. وی منشی مخصوص (کاتب السِّرّ) حسین بای و همکار وزیر ابومحمد شاکیر مُهردار گردید. ابن ابی الضیاف نخستین کسی بود که به زبان عربی با دولت عثمانی مکاتبه کرد. وی اسلوب کتابت را در دولت حسینی تونس مهذب ساخت (همانجا؛ مخلوف، 394؛ نیفر، 130). منشیر پاشا احمد بای به کمالات او معترف بود و در مهمات امور به او اعتماد داشت. وی ابن ابی الضیاف را در 1246ق و 1285ق به سفارت به استانبول فرستاد و در سفر 1262ق/ 1846م به پاریس وی را به مصاحبت و همراهی خویش برگزید (مخلوف، 394). وی در 1257ق به دریافت نشان افتخار نایل شد و در 1258ق به رتبهٔ آی امینی و در 1259 به قائم مقامی ارتقا یافت و امیرلواء نام گرفت (ابن ابی الضیاف، مقدمه، 11، 12). در روزگار مشیر پاشا صادق بای پایگاه برتری یافت. مشیر سوم در 1277ق/1861م وی را به عضویت مجلس شورای خاص گماشت که خود رئیس و ولیعهد او عضو آن مجلس بودند. سپس از مشیر سوم، امیرلامراء و وزیر قلم لقب گرفت و به شرح قانون اساسی موظف شد. ابن ابی الضیاف در فقه نیز یدی طولا داشت، چنانکه مشیر اول (احمد بای) میخواست او را پس از وفات سید ابراهیم ریاحی رئیس مذهب مالکی کند. ابن ابی الضیاف را مردی خوش محاضره، عزیزالنفس، کریمالاخلاق، عفیف و موقر دانسته و شعر وی را نیز ستودهاند. در اواخر زندگی به سبب سالخوردگی از کار کناره گرفت، امّا همچنان مورد توجه و احترام بود چنانکه وقتی درگذشت، مشیر سوم همراه با خانوادهٔ خود و وزیرانش بر جنازهٔ او حاضر شدند و به سوگواری پرداختند، آنگاه در جامع وزیر ابوالمحاسن یوسف مهردار در داخل شهر تونس در کنار پدرش به خاک سپردند (همو، مقدمه، 15). اثر معروف ابن ابی الضیاف، اتّحاف اهل الزّمان باخبار ملوک تونس و عهدالامان است. این اثر دربارهٔ تاریخ شمال افریقا، به خصوص تونس از فتح اعراب تا عهد مؤلف است که به یک مقدمه در دو عِقد، 8 باب و یک خاتمه تقسیم شده است. عقد اولِ مقدمه در دو مُلک (حکومت) و انواع آن در جهان است و عقد دوم به شرح امیران افریقا در روزگار صحابه و تابعین و اتباع آنان اختصاص دارد و بابهای هشتگانه به ترتیب در بیان دولتهای حمودهٔ پاشا، عثمان بای، محمود بای، حسین بای، مصطفی بای، مشیر احمد بای، مشیر محمد بای و مشیر صادق بای است و در خاتمهٔ آن شرح احوال بعضی از اعیان علما، وزرا و نویسندگان متأخّر آمده است (مقدمه، 18، 19). وی در آغاز کتاب به این موضوع اشاره کرده است که گروهی از دانشمندان چون ولیالدین ابن خلدون (د 808ق/ 1405م)، محمد بن ابراهیم زرکشی (د ح 733ق/1333م)، ابن ابی الدینار (ه م) و سرّاج وزیر (د 1149ق/1736م) و جز آنان به تاریخ تونس توجه داشتهاند (ص 3). چاپ تحقیقی این اثر توسط گروهی از دانشمندان در تونس صورت گرفته و ویژگیهای نسخههای خطی آن در مقدمهٔ کتاب بیان شده است. قبلاً عِقد اول این کتاب در 1319ق/1901م در تونس چاپ شده بود.