اِبْنِ رَبَّن، ابو الحسن علی بن سهل، معروف به ابن ربن طبری، آشنا به علوم دینی، پزشک داروشناس مشهور ایرانی سدهٔ 3ق/9م. مهمترین آگاهیهایی که دربارهٔ زندگی او در دست است، اطلاعاتی است که خود در دو کتاب فردوس الحکمهٔ و الدین و الدولهٔ آورده است. مآخذ دیگری که به شرح احوال وی پرداختهاند، تاریخ تولد و درگذشت، زادگاه، نام دقیق او و پدرش و حتی آیین او را به روشنی نیاورده و از آن به تسامح گذشتهاند. خاندان ابن ربن در خراسان و عراق به علم و فضل شهرت داشتند (ابن ربن، الدین و الدولهٔ، 189). صدیقی (ص «و») و نویهض (ص 9-10) تولد ابن ربن را در اواخر روزگار ابوجعفر منصور خلیفه عباسی (136- 158ق/753- 775م) و یا اوایل خلافت مهدی عباسی (158- 169ق/775- 785م) دانسته و به استناد نوشتهٔ ابن ربن ( فردوس الحکمهٔ، 518 - 519) که میگوید به همراه پدرش شاهد آتشسوزی عظیم در طبرستان بوده است، آن رویداد را با لشکرکشی مهدی خلیفه عباسی به طبرستان در 167ق (ابن اثیر، 6/75؛ ابن کثیر، 10/153)، همزمان پنداشته و نتیجه گرفتهاند که اگر وی در آن هنگام دست کم 10 ساله بوده باشد (نویهض، 10) پس در حدود 157ق به دنیا آمده بوده است. برخی از منابع متأخر نیز بدون ذکر مأخذ، تاریخ تولد او را 192ق/808م در شهر مرو نوشتهاند (دفاع، 22؛ نجمآبادی، 316). در تاریخ درگذشت، او نیز اختلاف وجود دارد. زرکلی (4/288) او را متوفای 247ق/861م و بغدادی (1/669) 260ق دانسته است. اگر چه تاریخ تولد و وفات او به درستی معلوم نیست، اما به سبب همزمانی او با متوکل عباسی میتوان گفت که وی تا اواخر نیمهٔ اول سدهٔ 3ق زنده بوده است. پدرش از بزرگان و دبیران مرو بود که طب را به عنوان حرفهٔ خانوادگی و برای خدمت به خلق فراگرفت و به همین جهت به ربن یعنی «سرور و معلم ما» ملقب شد (ابن ربن، فردوس الحکمهٔ، 1). با اینهمه بسیاری از مآخذ در ذکر نام و لقب وی و پدرش با یکدیگر اختلاف دارند و آن را به صورتهای علی بن زید (مسعودی، 8/326)، علی بن ربن (ابن صاعد، 61)، علی بن زین (یاقوت، ادبا، 18/48؛ همو، بلدان، 2/608؛ ووستنفلد، و علی بن زیل (ابن ندیم، 296) آوردهاند. حتی با توجه به اینکه «ربن» و «راب» از القاب روحانیون یهود است، او را یهودی انگاشتهاند (ابن قفطی، 155، به نقل از ابن ندیم؛ قس: ابن ندیم 2/142). به همین سبب بیشتر کسانی که شرح حال او را نوشتهاند، به عنوان پزشکی که قبلاً یهودی بوده است، از او نام بردهاند (بغدادی، همانجا؛ بستانی، 3/87)، اما وی خود در کتاب الدین و الدولهٔ (ص 33، 98- 99) آورده است که ابتدا مسیحی بوده و سپس با غور و تعمق در اندیشههای اسلامی و معانی قرآنی به اسلام گرویده است. مورخان بزرگی چون طبری (9/85) و ابن خلکان (5/159) نیز بر مسیحی بودن او تصریح کردهاند. ابن ربن طب را نزد پدرش آموخت، سپس با استفاده از آثار یونانیان و دانشمندان دیگر آن را تکمیل کرد (ابن ربن، فردوس الحکمهٔ، 8؛ صدیقی، «ز») و اگرچه بعضی او را استادِ زکریای رازی میدانند (ابن قفطی، ابن خلکان، همانجاها)، لکن با توجه به اینکه رازی متولد 251ق/865م است و ابن ربن در حدود 225ق از طبرستان کوچ کرده است، قبول این معنی که رازی وی را در بغداد دیده باشد، ناممکن است، زیرا رازی در حدود 30 سالگی یا پس از آن به بغداد رفته بوده و در این هنگام ابن ربن در قید حیات نبوده است (نویهض، 16-17). ابن ربن روزگار جوانی را در طبرستان سپری کرد. وی از دبیران حاکم طبرستان (ابن ربن، فردوس الحکمهٔ، 2) مازیار بن قارن بود و در این شغل آنچنان مهارت داشت که نوشتههایش «بُلَغای عراقین و حجاز» را به تعجب وا میداشت (ابن اسفندیار، 1/130). پس از گرفتاری و قتل مازیار، وی در 224ق به عراق رفت و در سامرا اقامت گزید و مورد احترام معتصم قرار گرفت و به قولی به دست او اسلام آورد. سپس متوکل نیز او را به ندیمی خود برگزید (ابن ندیم، 296). تردیدی نیست که رفتن ابن ربن به دارالخلافه در روزگار معتصم بوده است، اما با توجه به نوشتهٔ خود وی، در زمان متوکل و با راهنمایی و در منادمت او بوده که اسلام را پذیرفته است ( الدین و الدولهٔ، 210). بنابر این نوشتهٔ ابن ندیم و به تبع او دیگران، مبنی بر مسلمان شدن وی به دست معتصم نادرست مینماید. ابن ربن از نظر علمی چنان مقامی داشت که او را همطراز رازی و مجوسی و ابن سینا نام برده و یکی از 4 دانشمند و پزشک بزرگ مسلمان دانستهاند (براون، 25). همو بود که مسری بودن سل ریوی را اعلام داشت (دفاع، 22). آثار: آثار بسیار به ابن ربن نسبت داده شده است که برخی از آنها به دست ما رسیده، ولی از برخی دیگر فقط نامی باقی مانده است. معروفترین آثار او اینهاست: 1. فردوس الحکمهٔ، دائرهٔالمعارفی است طبی و یکی از کهنترین و معتبرترین آثار جامع طب اسلامی در «طب الابدان و الانفس» (ابن ربن، فردوس الحکمهٔ، 9) که دارای 30 مقاله و 360 باب است و در آن غیر از طب از علوم مختلف دیگر مانند فلسفه، هواشناسی، جانور شناسی، جنینشناسی، روانشناسی و ستارهشناسی نیز سخن رفته است (سارتن، 1/655؛ براون، 73). خود این کتاب را کنّاش (مجموعهٔ مختصر) خوانده و به «بحر المنافع» و «شمس الا¸داب» ملقب ساخته است ( فردوس الحکمهٔ، 8). بدین ترتیب دانسته میشود آنان که «کناش الحضرهٔ» و «بحرالفوائد» را کتابهای مستقلی دانستهاند (ابن ندیم، ابن اسفندیار، همانجاها)، راه خطا پیمودهاند. این کتاب یک دورهٔ کامل طب و درمان و بهداشت را در بردارد و چون از نخستین کتابهای طبی اسلامی است، نظرات قدما نیز در آن منعکس است (نجمآبادی، 322-323). ابن ربن در تألیفات این کتاب از آثار بقراط، جالینوس، ارسطو، یوحنا برماسویه، حنین بن اسحاق و رسالههای هندی و دیگر آثار گذشتگان سود جسته است ( فردوس الحکمهٔ، همانجا). بخشی از آن (ص 557 به بعد) نیز به طب هندی اختصاص دارد و تنها کتاب از پیشینیان است که در طب هندی به تفصیل بحث کرده است (الگود، 419). فردوس الحکمهٔ یکی از کتب معانی و آغازین طبی در تمدن اسلامی است که شیوهٔ آن مورد استفادهٔ متأخران قرار گرفته است (نجمآبادی، 323)، چنانکه هر یک از آنان به مناسبتی در آثار خود از آن نام بردهاند: رازی در الحاوی (6/236، 251، 7/193)، قلانسی در اقراباذین (18/302)، ابن بیطار در جامع المفردات الادویهٔ و الاغذیهٔ (1/107، 3/6). فردوس الحکمهٔ با مقدمهای بسیار عالمانه از روی نسخ برلین، بریتانیا و گوتا توسط محمد زبیر صدیقی در 1928م در برلین چاپ شده و هم اکنون در دسترس است. ابن ربن خود آن را به سریانی نیز ترجمه کرده بوده است ( فردوس الحکمهٔ، 8). 2. الدین و الدولهٔ فی اثبات نبوهٔ النبی محمد(ص). در این کتاب، ابن ربن حقانیت دین اسلام و برتری آن را بر ادیان دیگر مورد بررسی قرار داده و اطلاعاتی دربارهٔ ادیان هند و فرق گوناگون اسلام و مسیحیت و غیره در 10 باب آورده است (کردعلی، 26). کتاب مذکور در 1922م توسط مینگانا1 به انگلیسی ترجمه شده )، GAL,S,I/405) متن اصلی آن نیز توسط همو به چاپ رسیده، سپس عادل نویهض برای بار دوم متن آن را در 1393ق/1973م در بیروت منتشر کرده است. دیگر آثار ابن ربن اینهاست: تحفهٔ الملوک؛ کتاب فی الامثال و الادب علی مذاهب الفرس و الروم و العرب (ابن ندیم، 316). انتساب این اثر را به ابن ربن با اختلافی که در ضبط نامها هست باید با احتیاط تلقی کرد؛ کتاب منافع الاطعمهٔ و الاشربهٔ و العقاقیر (همو، 296)؛ کتاب عرفان الحیوهٔ یا ارفاق الحیاهٔ؛ کتاب فی ترتیب الاغذیهٔ، کتاب فی الحجامهٔ (ابن ابی اصیبعه، 1/309)؛ حفظ الصحهٔ، نسخهٔ خطی این کتاب در کتابخانهٔ بودلیان اکسفورد محفوظ است )؛ GAL,S,I/415) کتاب الرد علی اصناف الناصری که مؤلف در کتاب الدین و الدولهٔ از آن نام برده است (نویهض، 19؛ ، GAL,S همانجا)؛ الکتاب اللؤلؤ، نسخهای از آن در کتابخانهٔ ایاصوفیه نگاهداری میشود .(GAS,III/239)