اِبْنِ حَمّاد، یا ابن حَمّادو، ابوعبدالله محمد بن علی بن حَمّاد بن عیسی بن ابی بکر صنهاجی، شاعر، فقیه، محدث، مورخ و قاضی بربر (د 628ق/1231م). وی منسوب به قبیلهٔ بنی حمّاد، از طوایف بربر و اهل روستای حمزه نزدیک قلعهٔ حماد بود (صفدی، 4/157؛ غبرینی، 218). او در قلعهٔ حماد که از مراکز علم محسوب میشد به تحصیل دانش پرداخت، و پس از چندی به بجایه رفت و نزد شیخ ابومدین به فراگیری دانشهای متداول مشغول گردید. ابن حماد در کتاب برنامج خود اشاره کرده که نزد ابومدین کتاب المقصد الاسنی فی شرح اسماء الله الحسنی را از آغاز تا انجام خوانده است (غبرینی، همانجا). وی آهنگ آن داشت که مجالسِ درس استاد را به صورت کتابی تدوین کند، اما ابومدین او را از این امر بازداشت (همانجا). غبرینی سال این واقعه را 531ق دانسته است، اما همو وفات ابن حماد را در 628ق ضبط کرده است (ص 220). از این رو مطلب چندان موجه نمینماید و ناگزیر تاریخ یکی از این دو حادثه اشتباه است. وگرنه عمر او را بایستی بیش از صد سال بدانیم. ابن حمّاد آنگاه کتاب موطّأ را نزد قاضی ابومحمد عبدالحق ازدی اشبیلی فرا گرفت و از او روایت کرد. استادان دیگرش قاضی ابوعلی مسیلی، قاضی میمون بن جباره، ابوالعباس بن مبشر و کسان دیگر بودند که در قلعه و الجزایر و تلمسان و دیگر شهرهای مغرب نزد آنان دانش اندوخت؛ به گونهای که در علوم قرآنی، حدیث، اصول و نحو زبر دست شد و شهرت فراوان یافت. او شاگردان بسیاری را علم آموخت و تربیت کرد که از جملهٔ آنان قاضی ابوعبدالله محمد بن عبدالحق تلمسانی و گروه دیگری از دانشمندان بودند. غبرینی گفته که ابن حمّاد در کتاب برنامج خود به نام اساتید و شاگردان و کتابهایی که خوانده بود (افزون بر 222 کتاب) اشاره کرده است (ص 218- 219). از جمله مشاغلی که ابن حماد متصدی آنها شد امر قضا بود. نخست، این سمت را در جزیرهٔ الخضرا1 (در اندلس) به دست گرفت. پس از مدتی آن را رها کرد و در 613ق/1216م قاضی شهر سلا2 شد (ابن ابار، 2/628؛ غبرینی، 219). ابن حماد سرانجام در 628ق/1231م در حالی که بیش از 80 سال داشت درگذشت (ابن ابار، همانجا؛ غبرینی، 220؛ صفدی، 4/157). اما ابن زیتون وفات او را در دههٔ 40 سدهٔ هفتم دانسته است (غبرینی، همانجا). آثار: 1. الاعلام بقوائد الاحکام؛ 2. شرح مقصورهٔ ابن درید؛ 3. النبذ المحتاجه فی اخبار صنهاجهٔ بافریقیهٔ و بجایهٔ (ابن ابار، غبرینی، همانجاها). از کتاب اخیر که در تاریخ فاطمیان و اثری ارزشمند بوده نسخهای بر جای نیست، اما ابن خلدون در تألیف العبر از آن بهره برده و به ویژه در بخش بنی خزرون از آن استفاده کرده است (مقدمه، 262؛ العبر، 1(2)/470، 7(1)/88)؛ 4. اخبار ملوک بنی عبید و سیرتهم، ابن حماد این تألیف مختصر را در 617ق/1220م به پایان برده است. از این کتاب دو نسخهٔ خطی موجود است: یکی در کتابخانهٔ ملی پاریس I/339,555) ؛ GAL,S, دوسلان، و دیگری در کتابخانهای در الجزیره. نخستین بار ترجمهٔ قسمتی از این کتاب توسط شرلونو در «مجلهٔ آسیایی3» به چاپ رسید. آنگاه متن و ترجمهٔ کامل آن توسط فون درهیدن در 1927م از سوی دانشکدهٔ ادبیات الجزایر در پاریس چاپ شد ، GAL,S) همانجا؛ دانشنامه ). ابن حماد شعر نیز میسرود. نمونهٔ اشعارش را صفدی (4/157- 158). به نقل از ابن ابار و دیگران یاد کرده است.