اِبْن‌ِ حاجِب، ابوحفص عمر بن محمد بن منصور امینی ملقب به عزالدین (593 - 28 شعبان 630ق/1197- 9 ژوئن 1233م)، محدث و مورخ دمشقی. برخی از منابع کنیهٔ او را «ابوالفتوح» نیز ذکر کرده‌اند (ابن مستوفی، 1/409). وی در دمشق به دنیا آمد و احتمالاً به سبب آنکه جدش، منصور بن مَسْرور، حاجب و دربان امین الدوله حکمران بُصری بوده (ابن مستوفی، همانجا؛ ذهبی، تذکره، 4/1456) به «ابن حاجب» شهرت یافته است. او برای بهره بردن از محدثین عصر خود مسافرتهای بسیار کرد و از این رو به عنوان «رَحال» از او یاد شده است (ذهبی، العبر، 3/207). در شهرها و نقاط مختلف از مشایخ بسیاری حدیث شنید و نام آنان را در مجموعه‌هایی جمع‌آوری کرد. نخستین بار در دمشق، در 616ق/1219م از محضر هبهٔالله بن خضر بن طاووس استماع کرد. سپس در همانجا از موسی بن عبدالقادر، شیخ موفق، ابن ابی لقمه و ابن البُن حدیث شنید. در 624ق وارد اربل شد و در آنجا از شیخ‌ابوالمعالی صاعدبن‌علی واعظ واسطی و ابومحمدبدل‌بن‌ابی‌معمر حافظ تبریزی استماع حدیث کرد. آنگاه به بغداد رفت و نزد ابوالفرج فتح بن عبدالله بن عبدالسلام بغدادی و دیگران حدیث شنید (ابن مستوفی، همانجا؛ ذهبی، تذکره، 4/1455). درک محضر علمی فتح بن عبدالسلام برای ابن حاجب از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود، تا آنجا که بنا به گفتهٔ سیف‌الدین بن مجد هنگامی که ابن حاجب به بغداد قدم نهاد، به شکرانهٔ زنده بودن فتح بن عبدالسلام، اولین روز ورود خود را روزه گرفت (ذهبی، تاریخ الاسلام، طبقهٔ 63، 374). همچنین در آنجا از شاگردان قاضی ابوالفضل ارموی و ابوالوقت سجزی، استماع حدیث نمود. سپس دو نوبت به مصر رفت و از عبدالقوی بن جباب و دیگران حدیث شنید. در راه حجاز نیز از ابومحمد ابوبکر بن محمد هروی، معروف به «ابن عجمی» استماع کرد. علاوه بر آنچه ذکر شد، در اسکندریه، موصل، حلب و حرمین شریفین نیز استماع حدیث نموده است (ابن مستوفی، 2/644؛ منذری، 3/346؛ ذهبی، همان، طبقهٔ 63، 373؛ برزالی، 2/562). افراد مختلفی از ابن حاجب حدیث شنیده‌اند، که زکی‌الدین برزالی، ابو موسی رعینی و جمال الدین بن صابونی از آن جمله‌اند. همچنین ابن مستوفی گوید که از ابن حاجب حدیث شنیده است (همانجا). نکتهٔ مهم این است که ابن حاجب توانسته است به علت تبحر در حدیث بر بسیاری از مشایخ خود در این رشته فائق آید، چندانکه استاد وی ابواسحاق ابراهیم بن محمد صریفینی عراقی نیز از وی حدیث شنیده است (ذهبی، تذکره، 4/1456). به سبب علاقهٔ وافر ابن حاجب به حدیث و جمع‌آوری آن بود که وصیت نمود پس از مرگ کتابهایش را در دارالحدیث جبل قاسیون، که به ضیاءالدین محمد بن عبدالواحد مقدسی منسوب بود، قرار دهند (منذری، ذهبی، همانجاها). آثار: از ابن حاجب دو اثر دست‌نویس بر جای مانده که در ظاهریه موجود است: عوالی حدیث مالک بن انس در 18 برگ و مصافحات و موافقات و ابدال و احادیث عوال مشتمل بر 40 حدیث و بعضی اضافات دیگر در 15 برگ (ظاهریه، 545، 589). همچنین 3 اثر دیگر به وی منسوب است که عبارتند از ذیلی بر تاریخ دمشق ابن عساکر (منذری، همانجا)؛ معجم مکانهایی که در آنها استماع حدیث کرده است (ذهبی، تذکره، 4/1455)؛ معجم الشیوخ، که در آن نام حدود 1180 تن از مشایخ حدیث خود را ذکر کرده است (ذهبی، تاریخ الاسلام، همانجا).
