اِبْن‌ِ جابِر، شمس‌الدین ابوعبدالله محمد بن جابر بن محمد وادی آشی اندلسی تونسی (673 - 749ق/1274- 1348م)، راوی و محدث مالکی. اصل وی از ودای آش غرناطه بود. در تونس زاده شد (ابن فرحون، 311؛ ابن حجر، 5/152) و همانجا پرورش یافت. از پدر خویش جابر، احمد بن غماز بلنسی، قاضی القضات ابواسحاق بن عبدالرفیع، خلف بن عبدالعزیز، یونس بن ابراهیم (ابن جابر، :67 یوسف ابن ابراهیم) جذامی و ابومحمد عبدالله بن هارون حدیث شنید. قرائات هفتگانه را از ابوالقاسم اَلبیری، احمد بن موسی طبرنی (همو، 28 ؛ بطرانی) و ابوجعفر بن زیات فراگرفت، پس آهنگ سفر کرد. در دمشق از بهاء بن عساکر، در مکه از رضی طبری، در خلیل از جعبری، در مصر از علی بن عمر وافی، و در اسکندریه از عبدالرحمان بن مخلوف حدیث شنید. ابن حجر (همانجا) و ابن فرحون (ص 311-312) از اینان و شماری دیگر از استادان او یاد کرده‌اند، اما ابن جابر خود فهرست کاملی از آنان در برنامج آورده است. ابن‌جابر دوبار به‌مشرق سفرکرد؛ نخست درحدود 720ق/1320م بود و چون بازگشت، آهنگ مغرب کرد تا به طنجه1 رسید (ابن حجر، 5/152-153) و در 726ق/1326م به غرناطه رفت (ابن فرحون، 313). بار دوم در 734ق/1334م آهنگ سفر کرد. در این سفر بسیاری از او استماع کردند و الاربعین البلدانیهٔ را تألیف کرد و از آن و از موطأ به روایت از ابن غماز و دیگران حدیث می‌گفت (ابن حجر، 5/153). وی از 180 تن از مشایخ مشرق و مغرب روایت نوشت و آن قدر روایت از مشایخ فراگرفت که در جمع روایت و حدیث در مغرب یگانهٔ روزگار شد. ابن فرحون موطا مالک را به روایت یحیی بن یحیی در 746ق/ 1346م در حرم نبوی از او شنیده است (ص 311، 313). عبدالرحمان ابن خلدون او را «امام محدثین» و «صاحب رحلتین» خوانده و نوشته است که در تونس کتاب مسلم بن حجاج را جز اندکی از کتاب صید، و کتاب موطّأ را از آغاز تا به انجام از او شینده و بعضی از «امهات خمس» و کتب زیادی را در عربیت و فقه از او اجازه گرفته و می‌افزاید که ابن جابر از مشایخ خود که در برنامج ذکر آنان را آورده، او را آگاه کرده است (ص 19-20). ابن خطیب (د 776ق/1374م) او را دیده و با صفات راویه و رحال از او یاد کرده است ( نفاضه، 64). خطیب بن مزروق از او استفاده فراوان برده (مقری، نفح الطیب، 5/200) و ابن‌عرفه صحیحین را نزد او شنیده است (سراج، 1(3)/578). ابواسحاق تنوخی نیز از او استماع کرده (ابن حجر، 5/153) و احمد بن علی معروف به ابن خاتمه از او روایت کرده است (ابن خطیب، الاحاطهٔ، 1/249). ابن جابر محدث و مقری بود و به لغت، نحو و شعر آشنایی داشت. ابن مزروق دیوان بزرگی از اشعار او داشته است (مقری، نفح الطیب، 5/202). او اجزاء بسیاری از تألیفات متأخرین را به خط خود نوشته (ابن قاضی، 2/102). ابن فرحون (ص 313) در فقه او را کم بضاعت خوانده و نوشته است که از آن جهت از او یاد کرده که وی از مشایخ پیشین روایت می‌کرده و خود نیز استاد ابن فرحون و بسیاری از معاصران او بوده است. مقری ( ازهار، 3/273) ابیاتی از نقل کرده است. ابن حجر (همانجا) شخصیت و اخلاق او را ستوده است. ابن جابر سرانجام به تونس بازگشت و در بیماری همه‌گیر طاعون در ربیع‌الاول 749/ ژوئن 1348 درگذشت. آثار: 1. برنامج (یا مشیخهٔ)، چنانکه در مقدمهٔ برنامج آمده است، یکی از ارباب روایت از ابن جابر خواسته است تا نامهای استادان بزرگی را که در تونس یا در سفرها ملاقات کرده با آنچه که از آنان آموخته است، ثبت کند. او برنامج را در این باره تألیف کرده و آن را در دو جزء قرار داده است. در جزء اول به بیان نام، نسب، کنیه و شرح زندگانی و آثار آنان پرداخته و در جزء دوم آنچه از آنان روایت شده، ذکر کرده و تنها در صورت اجازهٔ روایت، به ایشان نسبت داده است. ابن جابر برنامج را به شیوهٔ خاص مغرب و بدون رعایت ترتیب الفبایی تألیف کرده است. کتاب را از ترجمهٔ ابن غماز بلنسی آغاز کرده و با گزارش نام و نسبت ابن زیتون، ابواسحاق بن عبدالرفیع، بدرالدین بن جماعه و دیگران ادامه داده و ترجمهٔ پدر خود، جابر را نیز آورده است. در جزء دوم برنامج به تألیفات پرداخته، از کتب علوم قرآنی آغاز کرده و سپس کتب حدیث را ذکر کرده است. کتب حدیث بیشترین سهم را در روایات او دارند. تا آنجا که برنامج او را تقریباً می‌توان دفتری از کتب حدیث دانست (اهوانی، 1/106- 108). نسخهٔ خطی برنامج به خط خوش مغربی که در عهد مؤلف کتابت شده در کتابخانهٔ اسکوریال نگهداری می‌شود (سید، 2(3)/45-46؛ 162 , 1 ESC). برنامج چند بار به چاپ رسیده است. 2. دیوان، در مدح پیامبر اکرم(ص) که نسخه‌ای از عقد دوم از مجموع دو عقد آن که در 881ق/1476م تحریر شده در کتابخانهٔ تیموریه نگهداری می‌شود (سید، 1/450). همچنین گزیده‌هایی از اشعار او در خزانهٔ یعقوب سرکیس بغداد موجود است (عواد، 122). 3. چهل حدیث ( اربعون حدیثاً یا الاربعین البلدانیهٔ )، که در جریان سفرها آن را تألیف کرده و اهمیت و دامنهٔ وسیع کوشش او را در طلب حدیث نشان می‌دهد (ابن حجر، 5/153؛ ابن فرحون، 313). از وجود نسخه‌ای از این اثر اطلاع نداریم. در شمار آثار ابن جابر، حاشیه بر قصیدهٔ عروضیهٔ المقصد الجلیل ابن حاجب (ابن قاضی، 2/103)، اسانید کتب المالکیهٔ و الترجمهٔ العیاضیهٔ را نیز یاد کرده‌اند (ابن فرحون، همانجا).
