اِبْنِ بَنّا، ابوعلی حسن بن احمد بن عبدالله بن بناء بغدادی حنبلی (396- 5 رجب 471ق/1006-11 ژانویهٔ 1079م)، عالم علوم قرآنی، محدث، فقیه و استاد در انواع علوم. وی در بغداد زاده شد. ابن بنا را داماد علی بن حسن قرمیسینی (د 460ق/1068م) دانسته و گفتهاند که دختر قرمیسینی، مادر ابونصر محمد - بزرگترین فرزند ابن بنا - بوده است (ابن رجب، 1/10). ابن بنا قرائات هفتگانه را نزد ابوالحسن حمامی (328-417ق/940-1026م) و فقه را نزد قاضی ابویعلی بن فراء حنبلی (380- 458ق/990-1066م) و ابوالفضل تمیمی (342- 410ق/953-1019م) و دیگران آموخت (ابن جوزی، 8/319؛ ابن رجب، 1/42) و از ابوالفتح بن ابی الفوارس (338-412ق/ 949- 1021م)، ابوالحسین بن بشران (328- 415ق/940-1024م) و برادر جوانترش ابوالقاسم بن بشران (339-430ق/950- 1039م)، هلال حفار (322-414ق/934-1023م)، ابن رِزقویه (325-412ق/ 936- 1022م)، ابوعلی بن شهاب عکبری (335- 428ق/946-1037م) تمیمی و دیگران حدیث شنید. استادان ابن بنا در زمرهٔ استادان خطیب بغدادی مورخ معروف نیز بودهاند و او شرح حال هر یک را در اثر خویش آورده است. کار و تحقیقات ابن بنا از علوم قرآنی، حدیث، فقه و کلام فراتر رفت و در تاریخ، زندگینامه، خطابه، لغت، علم تربیت و تعبیر رؤیا نیز وارد شد. در فقه گرایش وی به شافعی آشکار است. ابن رجب در مجموعههای او، معتقدات مشترک میان دو مذهب شافعی و حنبلی را دیده و قصد ابن بنا از گردآوری آنها را تألیف قلوب و توحید کلمه دانسته است (1/43). ابن بنا در مسائل معین فقهی با دیگر فقیهان حنبلی اختلاف نظر داشت. ابن رجب (ص 46-47) به برخی از این اختلافات اشاره کرده است. ابن بنا به پیروی از ابوالحسین بن منادی مقدمهٔ کتابهایش را مسجع مینوشت (همو، 44) و شعر نیز میسرود (ابن بنا، 27- 28، 245).عدهای از کسانی که دربارهٔ ابن بنا اظهار عقیده کردهاند، وی را محکوم کرده و شماری به دفاع از او برخاستهاند. شجاع ذُهلی (د 507ق/1113م) گفته است که ابن بنا از قاریان تجویددان و شیوخی بوده است که از او احادیث نیکو شنیدهام و بیش از این دربارهٔ او نمیگویم. سِلَفی (د 574ق/1180م) گفته است که شجاع با این بیان به ضعف ابن بنا اشاره میکند. مؤتمن ساجی (د 507ق/1113م) از دیدار و منظر نیکوی ابن بنا یاد کرده، اما گفته است که با شخصیت وی موافق نبوده تا از او حدیث بشنود (ابن حجر، 2/195). سلفی میگوید که ابن بنا گاه قسمتی از اصل را حذف میکرده یا تغییر میداده است (ابن رجب، 1/45؛ ابن حجر، همانجا). ابن نجار مورخ شافعی (د 643ق/1245- 1246م) ابن بنا را مورد انتقاد قرار داده و گفته است که تصانیف او دلالت بر کمی دانش او دارد و ابن رجب (1/45) به تندی ابن نجار را پاسخ داده است. ابن حجر انتقادات دیگران را نقل کرده و افزوده است که در کتابی که ابن بنا دربارهٔ سکوت تألیف کرده به غلّو افتاده است (2/195). ابن رجب (1/45) نام این اثر را الرسالهٔ فی السکوت و لزوم البیوت و حاجی خلیفه (1/892) الرسالهٔ المغنیهٔ فی السکوت و لزوم البیوت آورده است. ابن بنا در حیات استادش قاضی ابویعلی، در شرق بغداد به تدریس آغاز کرد و اندکی بعد دو حلقهٔ وعظ، فتوا و قرائت حدیث داشت: یکی در جامع قصر و دیگری در جامع منصور (ابن رجب، 1/43). وی همچنین در مسجدی که ابن جرده ساخته و به نام او معروف بود تدریس میکرد و معلم اولاد ابن جرده بود (ابن بنا، 266). شاگردان او در قرائت عبارت بودند از ابوعبدالله بارع، ابوالعز قلانسی، ابوبکر مزرفی و حافظ حَمَیدی. افزون بر فرزندان ابن بنا، ابوالحسین بن ابی یعلی فراء، ابوبکر ابن عبدالباقی، ابن الحصین و ابوالقاسم بن سمرقندی و دیگران از وی روایت حدیث کردهاند (ابن رجب، 1/42). ابن بنا در 75 سالگی درگذشت و در هر دو مدرسهای که تدریس کرده بود، به امامت ابومحمد تمیمی طبیب حنبلی (د 488ق/1095م) بر جنازهٔ او نماز گزاردند و در گورستان باب حرب در مقبرهٔ امام احمد بن حنبل به خاک سپرده شد (ابن ابی یعلی، 2/244؛ ابن رجب، 11/44). از ابن بنا 3 فرزند میشناسیم که در شمار شاگردان او نیز بودهاند: 1. ابونصر محمد (434-510ق/1042-1116م) که پس از پدر در حلقههای درس او به تدریس پرداخت (همو، 1/142-143)؛ 2. ابوغالب احمد (445- 527ق/ 1053-1133م) که ابن جوزی از او حدیث شنیده است (ابنجوزی،10/31)؛ 3.ابوعبداللهیحیی(453-531ق/1061-1136م) که ابن عساکر و ابن جوزی از او حدیث شنیدهاند (ابن رجب، 1/226- 228). شمار تألیفات ابن بنا را 150 (ابن جوزی، 8/319) و 500 گفتهاند (قفطی، 276)، اما عدد اخیر شاید نتیجهٔ سهو در خواندن یا نوشتن «خمسین و مائهٔ» بوده باشد. ابن بنا در زمینههای تاریخ، شرح حال، فقه، حدیث، کلام، اخلاق، تربیت، لغت و تعبیر رؤیا صاحب آثار بوده است. ابن رجب و دیگران نامهای تألیفات ابن بنا را ذکر کردهاند (1/45-46)، ولی ما اکنون فقط از وجود 3 اثر ابن بنا آگاهیم که هر 3 در کتابخانهٔ ظاهریهٔ دمشق نگهداری میشود و نسخهٔ چاپی یکی از آنها نیز در دست است، بدین شرح: 1. یادداشتهای روزانهٔ ابن بنا به خط خودش که گویا جزئی از کتاب تاریخ اوست. این یادداشتها رخدادهای اول شوال 460ق/3 اوت 1068م تا 14 ذیقعده 461ق/4 سپتامبر 1069م را در بردارد. این اثر برای تاریخ سدهٔ 5ق/11م بغداد دارای اهمیت بسیار است. ابن رجب از این یادداشتها نقل قول کرده است (مثلاً: ابن رجب، 1/10، 11؛ قس: ابن بنا، 14، 17). این نسخه را ضیاءالدین ابوعبدالله محمد بن عبدالواحد مقدسی مؤسس مدرسهٔ ضیائیهٔ دمشق بر کتابخانهٔ آن مدرسه وقف کرده است. این یادداشتها 16 برگ است که جزو مجموعهٔ شمارهٔ 17 (از برگ 163 الف تا 178ب) در کتابخانهٔ ظاهریه نگهداری میشود. این یادداشتها به کوشش جرج مقدسی با مقدمهٔ مبسوط و ترجمهٔ انگلیسی در «مجلهٔ مدرسهٔ مطالعات شرقی و افریقایی1» لندن چاپ شده است. 2. رسالهٔ فی السکوت، جزو مجموعهٔ شماره 7 (از برگ 78 تا 83). 3. قضل التهلیل و ثوابه الجزیل، جزو مجموعهٔ شمارهٔ 4 در 94 برگ (از برگ 196 تا 203) (ظاهریه، 63). ابن رجب از رسالهٔ اخیر نام نبرده است.