اِبْنِ بُشْران، یا بَشران، بشیران، ابوغالب محمد بن احمد بن سهل واسطی معروف به ابن بشران و ابن خاله (380-462ق/990-1070م)، ادیب، شاعر و محدث. باخرزی اشعار و شرح احوال او را یک بار ذیل «ابوغالب محمد بن احمد بن سهل الواسطی» آورده (1/303) و بار دیگر ذیل «ابوغالب بن بشران الواسطی» (1/323) و ظاهراً آن دو را دو شخصیت جداگانه پنداشته است، اما مآخذ دیگر هر دو نام را برای یک تن ذکر کردهاند و آن اشعار را نیز به ابن بشران یا ابن خاله نسبت دادهاند. وی شهرت ابن بشران را بر خویش نمیپسندیده است. علت این اکراه را از او پرسیدند و او در جواب گفت: بشران جد مادری من و پسر عم آن ابن بشران محدثی است که در بغداد میزیسته است (یاقوت، 17/221). ابن بشران به ابن خاله نیز مشهور بوده و گویا میان این شهرت و نسبت او به خالویش رابطهای وجود داشته باشد (سلفی، 20-21). زادگاه وی، روستای نهرسایس، نزدیک واسط در عراق بود (همانجا). ابن جوزی (8/259) سال ولادت او را 330ق/942م و ابن حجر (5/43)، 385ق/995م ذکر کرده است، ولی به گفتهٔ خود ابن بشران تاریخ ولادتش 380ق/990م بوده است (یاقوت، همانجا؛ قفطی، انباء الرواهٔ، 3/44). ابن بشران برای حضور در درس بزرگان علم و ادب به واسط آمد و از استادانی چون ابن جلاب و ابن دینار کاتب، شاگرد ابوعلی فارسی، سود جست و در درس ابواسحاق رفاعی، شاگرد سیرافی شرکت کرد و به گفتهٔ خود، نزد وی «هزار دیوان شعر» قرائت کرد و کتاب سیبویه را نزد ابن کردان خواند (سلفی، 21؛ یاقوت، 17/221؛ ذهبی، 18/236). کسانی که وی از آنان روایت حدیث کرده است عبارتند از: احمد بن عبید بن بیری، ابوالفضل تمیمی (همو، 18/235؛ ابن عماد، 3/310)، ابوالحسین علی بن محمد بن عبدالرحیم، ابوالقاسم علی بن طلحه، ابوعبدالله حسین بن حسن علوی (ابن جوزی، همانجا)، علی بن حسن جاذری و احمد بن محمد بن مردویه و دیگران (ابن نقطه، 294؛ ابن قاضی، 42). ابن بشران چندان در نحو، لغت، ادب و حدیث تبحر داشت که از گوشه و کنار، طالبان علم و دانش برای استفاده از محضرش به واسط سفر میکردند. وی روایت و درایت را در خود جمع کرده و دارای اخلاقی نیکو و بیانی شیوا بود. در ترویج و اشاعهٔ ادب و دیوانهای شعر سهم بسزایی داشت (قفطی، محمدون، 1/91؛ ذهبی، 18/236). او از زمرهٔ کسانی بود که در نزد قاضیان واسط برای شهادت در محکمه از عدالت و وثوق لازم برخوردار بودند (سلفی، 22، 44)، ولی از آنجا که به آیین معتزلیان گرایش داشت، در انزوا میزیست. دشمنانش از این نکته سوء استفاده کرده نفرت عموم را علیه وی برانگیخته بودند (فروخ، 3/161). از این رو تنها بعضی از طالبان علم به خانهٔ او رفت و آمد میکردند. این مطلب را از ماجرای آخر عمر او که تمام کتابهایش از طرف قاضی شهر به بهانهٔ حفظ و حراست ضبط شد، و نیز از ابیاتی که بعد از شنیدن این خبر سرود، میتوان به خوبی درک کرد (یاقوت، 17/215)، لذا ابن بشران نتوانست شاگردان بسیار تربیت کند (سلفی، 21، 22). کسانی که از وی روایت کردهاند عبارتند از: ابوالمجد بن جهور، ابوالفضل بن جهور (همو، 44، 56). ابو عبدالله محمد بن ابی نصر حمیدی، علی بن محمد بن جلابی، ابوعبدالله بن بنا، ابوالقاسم بن سمرقندی، ابوالفرج محمد بن عبیدالله قاضی بصره (ذهبی، 18/235- 236)، ابونصر بن ماکولا (ابن قاضی، 42) و دیگران که آخرین آنان فضلالله بن محمد عراقی است (قفطی، انباه الرواهٔ، 3/45). آثار: احتمال میرود که ابن بشران کتابی در شعر داشته که شامل اشعار استادش ابواسحاق رفاعی هم بوده است (سفلی، 84). زرکلی (5/314) و کحاله (7/267) به اشتباه وی را صاحب چندین کتاب میدانند که از آن جمله دیوانی در اشعار عرب است. این اشتباه از آنجا ناشی شده که در لسان المیزان «اَلْفَ دیوان½» به «اَلَفَ دیواناً» تبدیل شده است (ابن حجر، 5/43؛ قس: سلفی، 21). زرکلی به نقل از یاقوت میافزاید که کتابهای وی در اثر گذشت زمان از بین رفته است، اما مقصود یاقوت (17/223، 224) ظاهراً کتابهای کتابخانهٔ او بوده است که قبل از مرگ آنها را وقف مدفن ابوبکر کرد. زرکلی (همانجا) کتاب فضائل بیت المقدس را هم به او نسبت میدهد، حال آنکه این کتاب تألیف ابوبکر محمد بن احمد بن محمد واسطی مقدسی (د 410ق/ 1019م) است (دارالکتب المصریهٔ، 8/196). از مجموعهٔ اشعار وی، که معانی عاطفی و زاهدانه در آنها غلبه دارد، 107 بیت به شرح زیر در منابع موجود است: 8 بیت با قافیه «ب» (4 بیت در باخرزی، 1/305؛ 4 بیت در قفطی، المحمدون، 1/91)؛ 3 بیت با قافیهٔ «ت» (ابن جوزی، 8/259 و دیگران)؛ 3 بیت با قافیهٔ «ح» (یاقوت، 17/222)؛ 12 بیت با قافیهٔ «حُ» و «حِ» (8 بیت در باخرزی، 1/304؛ 4 بیت در یاقوت، 17/217)؛ 8 بیت با قافیهٔ «دا» و «دِ» (همو، 17/219، 223)؛ 23 بیت با قافیهٔ «رِ» و «رُ» (7 بیت در باخرزی، 1/305؛ 11 بیت در ابن جوزی، 8/259، 260؛ 5 بیت در یاقوت، 17/218، 219)؛ 3 بیت با قافیهٔ «س» (ابن جوزی، 8/259، 260؛ یاقوت، 17/218)؛ 14 بیت با قافیهٔ «ضا» (همو، 17/216، 217، 219)؛ 14 بیت با قافیهٔ «عُ» و «عِ» (2 بیت در ابن تغری بردی، 5/85؛ 2 بیت در باخرزی، 1/325)؛ 3 بیت با قافیهٔ «ف» (یاقوت، 17/224)؛ 5 بیت با قافیهٔ «قا» و «قی» (همو، 17/215، 222، 223)؛ 5 بیت با قافیهٔ «کا» (همو، 17/220، 221)؛ 4 بیت با قافیهٔ «لا» (باخرزی، 1/324)؛ 5 بیت با قافیهٔ «م» (همو، 1/324، 325)؛ 7 بیت با قافیهٔ «هِ» و «هُ» (یاقوت، 17/216، 217). غالب این اشعار را منابع دیگر نیز نقل کردهاند.