اِبْنِ مِقْسَم، ابوبکر محمد بن حسن بن یعقوب عَطّار (265- 8 ربیعالا¸خر 354ق/879 -13 آوریل 965م)، مقری، مفسر، محدث و نحویِ بغدادی. جدّ اعلای او مقسم از مصاحبان ابن عباس بود (ابن جزری، النشر، 1/166). خطیب بغدادی (2/206) او را ثقه و یکی از آگاهترین مردم به مکتب نحو کوفی و داناترین ایشان به قرائات معرفی کرده و کتاب الانوارِ او را در تفسیر مورد تمجید قرار داده است. فیروزآبادی (ص 219) نام او را در شمار پیشوایان لغت آورده و ذهبی در سیر (16/105) او را شیخ القُرّاء خوانده است. ابن مقسم ادب را از ثعلب فراگرفت و در قرائت از عباس بن فضل رازی و جمعی دیگر استفاده برد. همچنین از محمد بن عثمان بن ابی شیبه، محمد بن محمد بن سلیمان باغندی، ابومسلم کجّی و دیگران روایت کرد. ابوبکر ابن مهران، ابوالحسن ابن رزقویه، علی بن احمد رزاز، ابوعلی ابن شاذان و گروه بسیار دیگری نیز در ادب و قرائت و حدیث از او استفاده کردند (نک: ابن مهران، 31؛ خطیب، 2/206؛ ذهبی، سیر، 16/106؛ ابن جزری، غایهٔ، 2/123-124). وی تألیفاتی در نحو دارد و مدتها ملازم احمد بن یحیی ملقب به ثعلب (د 291ق) پیشوای مکتب کوفیان در نحو و لغت بود، ولی بیش از همه به علوم قرآنی اشتغال داشت (نک: ابن انباری، 192). ردیهای نیز بر معتزله نوشت (یاقوت، 17/154). خردهای که بر او گرفتند این بود که در قرائت قرآن در نماز و غیر آن بر این باور بود که میتوان هر قرائتی را انتخاب کرد، به شرط اینکه با رسم مصحف موافق و از لحاظ لغت و ادب عرب توجیهپذیر باشد (خطیب، 2/207). اما به گفتهٔ ابوحیان (2/378) ابن مقسم قرائتی از خود نساخته و هرچه قرائت کرده براساس روایت و حجت بوده است. شیوع این نظر ابن مقسم، اهل علم را برضد او برانگیخت و در 322ق/934م به فرمان خلیفه القاهر بالله، ابن مجاهد بغدادی و چند تن از قضات با وی مناظره کردند و او را به توبه واداشتند و کتابهایش را سوزاندند (ابوعلی مسکویه، 1/285؛ شالجی، 137). ابوبکر ابن مجاهد (د 324ق) از خلیفه خواست تا از تأدیب او درگذرد که مورد قبول افتاد (خطیب، همانجا)، ولی ابن مقسم پس از مرگ ابن مجاهد همچنان روش خود را دنبال کرد (ذهبی، معرفهٔ، 1/248؛ برای تفصیل در این مورد، نک: خطیب، 2/206- 208؛ نیز ه د، ابن شنبوذ و ابن مجاهد). مجالس ثعلب یا مجالسات ثعلب که املای ثعلب و روایت و تدوین ابن مقسم است (نک: ابن ندیم، 36)، به کوشش عبدالسلام محمد هارون در مصر مکرراً به چاپ رسیده است. از آثار ابن مقسم الانوار فی تفسیر القرآن به صورت خطی در کتابخانهٔ رامپور (بروکلمان، 2/218) و جزءٌ فیه من حدیث ابن مقسم عن شیوخه در دارالکتب مصر (سید، 1/215) نگهداری میشود. از دیگر آثار او احتجاج القراءات، اختیاره فی القراءات، الانتصار لقُرّاء الامصار، کتاب السبعهٔ الاوسط، کتاب السبعهٔ بعللها الکبیر، اللطائف فی جمع هجاء المصاحف، المدخل الی علم الشعر، کتاب المذکر و المؤنث، کتاب المقصور و الممدود، کتابی در نحو و ردیهای بر معتزله قابل ذکر است (نک: ابن ندیم، همانجا؛ ابن خیر، 380-381؛ یاقوت، 17/153-154).