اِبْنِ مَغازِلی، عنوان دو تن از محدثان و فقیهان مالکی واسط که در سدههای 5 -6ق/11-12م میزیستهاند. 1. ابوالحسن علی بن محمد بن محمد بن طیب جُلاّیی (د 10 صفر 483ق/14 آوریل 1090م)، مورخ، محدث و فقیه واسطی. او را از آن جهت که مدتی در واسط به خطابت پرداخته (سلفی، 34) خطیب نیز میخوانند (نک: ابن مغازلی، علی، 157). از زندگی وی اطلاع چندانی در دست نیست، ولی با توجه به استماع حدیث وی در واسط در 434ق (نک: همو، 36، 43)، میتوان زمان تحصیلش را تخمین زد. در میان شیوخ حدیثِ او نام کسانی چون ابوالحسن علی بن عبدالصمد هاشمی، ابوبکر احمد بن محمد خطیب، ابوالحسن احمد بن مظفر عطار و ابوعبدالله محمد بن علی شجری به چشم میخورد (نک: همو، 42، جم؛ سمعانی، 3/446). از شاگردان و کسانی که از وی روایت کردهاند، فرزندش ابوعبدالله محمد، ابوالقاسم علی بن طراد بغدادی، ابوعبدالله محمد بن فتوح حمیدی، ابوالکرم خمیس بن علی حوزی و ابوالقاسم علیبنشیران واسطیرامیشناسیم (سمعانی، همانجا؛ سلفی، 20، 50، جم؛ یاقوت، 17/215). سمعانی بر آگاهی او در زمینهٔ رجال واسط و روایات ایشان تأکید نموده (همانجا) و خمیس حوزی از دانش او در فقه سخن گفته است (سلفی، 33-34). از دیدگاه رجالی، ابن نقطه او را از ثقات شمرده ( الاستدراک، 1/231)، اما ابن نجار به اغلاط او اشاره کرده و ضبط او را مورد نقد قرار داده است (4/71). مذهب فقهی ابن مغازلی بنا به گفتهٔ شاگردش خمیس حوزی، مالکی بوده است (نک: سلفی، 33، 82، 100)، ولی کسانی چون ابن بطریق که او را از طریق کتاب مناقبش شناختهاند، به جهتی نامعلوم او را شافعی دانستهاند (مثلاً نک: عمدهٔ، 21). مهمترین اثر ابن مغازلی که در آثار پیشینیان بر آن تکیه شده تاریخ واسطِ مفقود اوست که خود ذیلی بر تاریخ واسط بحشل بوده (نک: سلفی، 34؛ ابن نقطه، همانجا) و مورد استفادهٔ مؤلفانی چون سمعانی (همانجا) و ذهبی (16/352، 20/173) قرار گرفته است. سلفی نیز در شرح حال جمعی از عالمان واسط اطلاعات قابل توجهی را با واسطهٔ خمیس حوزی از ابن مغازلی نقل کرده است (نک: سلفی، 140، فهرست). دیگر اثر مهم ابن مغازلی کتاب مناقب علی بن ابی طالب (ع) است که به ویژه بین شیعیان متداول بوده و کسانی چون ابن بطریق حلی در خصائص (ص 62، 64، جم) و عمدهٔ (ص 27- 28، جم)، اربلی در کشف الغمهٔ (1/88 -89، جم)، ابن طاووس در الطرائف (ص 15-16، جم)، علامهٔ حلی در نهج الحق (ص 59، 74، جم) و مجلسی در بحارالنوار (نک: 1/25) در سطح وسیعی آن را مورد استفاده قرار دادهاند. کتاب مناقب در 1394ق به کوشش محمدباقر بهبودی در تهران و بار دیگر در 1400ق/1980م در بیروت به چاپ رسیده است (برای برخی آثار دیگر که به وی نسبت داده شده، نک: سلفی، 34؛ ابن نجار، 4/71). گفته شده که ابن مغازلی در پایان عمر خود به بغداد آمد و پس از چند روز در اثر حادثهای در دجله غرق شد (سلفی، سمعانی، همانجاها؛ ابن نجار، 4/73). 2. ابوعبدالله محمد بن علی بن محمد ابن جلاّیی (ربیعالاول 457- رمضان 542/ فوریهٔ 1065- فوریهٔ 1148)، محدث و فقیه مالکی. او در واسط و بغداد از استادانی چو حسن بن احمد غندجانی، محمد بن محمد بن مخلد ازدی، اسماعیل بن محمد بن احمد کماری و ابوعبدالله محمد بن فتوح حمیدی حدیث فراگرفت و از برخی مشایخ نیز اجازهٔ روایت دریافت داشت (ابن مغازلی، محمد، برگ 144 الف، جم؛ سمعانی، همانجا؛ ابن نقطه، التقیید، 1/85؛ ذهبی، 20/172). وی مدتی در واسط به نیابت از ابوالعباس ماندائی قضا و حکومت آنجا را برعهده داشت (سمعانی، همانجا)، اما جنبهٔ خاص شخصیت او را باید در ترویج حدیث واسطیان جستوجو کرد. وی بخش عمدهٔ زندگانی خود را در واسط و چند سالی را پس از 520ق در بغداد (نک: ذهبی، همانجا)، به گفتن حدیث پرداخت و آثاری از پیشینیان چون مناقب پدرش و مسند الخلفاء الراشدین احمد بن سنان واسطی را روایت نمود (نک: ابن مغازلی، علی، 15؛ ابن نقطه، ذهبی، همانجاها). در میان شاگردان و روایت کنندگان از وی نام کسانی چون ابوالقاسم ابن عساکر، ابوسعد سمعانی، ابوبکر عبدالله بن منصور باقلانی، قاضی نعمهٔالله ابن عطار، و ابوعلی حسن بن مکی مرندی دیده میشود (نک: ابن عساکر، برگ 216 الف؛ سمعانی، ابن مغازلی، محمد، همانجاها؛ ابن مغازلی، علی، 15، 287؛ ابن بطریق، خصائص، 23؛ ابن نقطه، الاستدراک، 1/231؛ ذهبی، 20/172-173). از نظر رجالی احمد بن اغلاقی از معاصران او در سماع وی تردید نموده، ولی سمعانی به رغم گفتهٔ وی، سماع او را صحیح دانسته است (نک: ذهبی، 20/172؛ قس: ابن نقطه، همانجا). تنها اثر بازمانده از وی جز در حدیث است که نسخهٔ خطی آن در کتابخانهٔ ظاهریه در مجموعهٔ شم 3764 مدرسهٔ عمریه موجود است (نک: فهرس، 141). صورت سماعهای موجود در آغاز و پایان این جزء (برگهای 143 ب، 147 الف - 149 ب) میزان رواج و تداول آن را نشان میدهد.