اِبْن‌ِ مُسْتَوْفی‌ِ اِرْبِلی، ابوالبرکات شرف‌الدین مبارک بن احمد ابن مبارک بن موهوب بن غنیمهٔ بن غالب لخمی اربلی (564 -637ق/ 1169-1239م)، مورخ، ادیب، شاعر، آشنا به علم حدیث و متبحر در فن استیفا. وی در اربل (در عراق کنونی) متولد شد (یاقوت، 1/187؛ ابن خلکان، 4/174). بسیاری از افراد خاندان وی اهل فضل و ادب بوده‌اند. پدرش، ابوالفتح احمد، بعد از مرگ پدر تا پایان عمر در اربل متصدی دیوان استیفا بود. عم‌ّ او نیز که از فضلای زمان بود، به همین شغل اشتغال داشت (منذری، 3/522؛ ابن خلکان، 4/151). ابن مستوفی قرآن و ادبیات را از محمد بن یوسف بحرانی و مکّی بن ریّان ماکسینی آموخت و از عبدالوهاب بن هبهٔالله و مبارک بن طاهر خزاعی و عده‌ای دیگر حدیث شنید (منذری، همانجا) و از چند تن از علمای زمان خود اجازهٔ روایت گرفت (همانجا؛ ذهبی، سیر، 23/50). ابن مستوفی در زمان امارت ملک مظفرالدین کوکبوری (د 630ق/ 1233م) فرمانروای اربل منصب استیفا را که در این نواحی شغل بزرگی به شمار می‌رفت، به عهده داشت و در 629ق مقام وزارت ملک مظفر را یافت و تا مرگ وی در همین سمت باقی بود. یک ماه بعد از مرگ ملک مظفر، مستنصر در اواسط شوال 630 اربل را به تصرف خود درآورد (ابن خلکان، 4/150-151؛ فروخ، 3/532) و ابن مستوفی را به خدمت دیوانی فراخواند و شغل وزارت را به پیشنهاد کرد، ولی او از قبول این سمت سرباز زد (ابن خلکان، 7/326) و گوشه‌نشینی اختیار کرد و به همین نحو روزگار می‌گذرانید (منذری، همانجا؛ ابن خلکان، 4/151؛ ابن عماد، 5/187)، تا اینکه مغولان در 634ق شهر اربل را متصرف شدند و او با عده‌ای از امرای لشکر و اهالی اربل به قلعه پناهنده شد و جان سالم به در برد. پس از آنکه مغولان شهر اربل را تخلیه کردند، ابن مستوفی به موصل رفت و مورد استقبال امیر آنجا قرار گرفت و از حمایت او بهره‌مند شد و در آنجا از مقرری و نیز از کتابهای نفیسی که داشت، استفاده می‌کرد و تا آخر عمرش در آن شهر بود و در همانجا درگذشت و در مقبرهٔ سابله بیرون باب الجصاصه به خاک سپرده شد (ابن خلکان، 4/151، 7/326). آثار چاپی: 1. شرح المشکل من دیوان ابی تمام و المتنبی یا النظام فی شرح شعر المتنبی و ابی تمام (نک: ابن خلکان، 4/147). این کتاب در 10 جلد و به کوشش محمد عبده عزّام در 1935م در قاهره به چاپ رسیده است ؛ GAL,S,I/136) 2. بناههٔ البلد الخامل لمن ورده من الاماثل. اکثر مطالب این کتاب دربارهٔ تاریخ ادبا و ملوک است و به تاریخ اربل معروف شده است. این اثر به نوشتهٔ ابن خلکان (همانجا) در 4 جلد تدوین یافته (قس: و به عقیدهٔ روزنتال با خط خود مؤلف در 5 جلد نوشت شده و سلیمان بن عبدالله ابن ابی الحسن زنجانی مکی آن را تلخیص کرده است (ص 614 - 615؛ ذهبی، تاریخ الاسلام، 329). جلد چهارم این کتاب به عنوان آخرین جلد در چستربیتی به شمارهٔ 4098 موجود است ( آربری، )، V/31 اما صقار (1/9) معتقد است نسخهٔ مذکور جلد دوم این کتاب است که به دست ما رسیده، نه جلد چهارم. این جلد به کوشش سامی صقار در دو قسمت در عراق (1980م) به چاپ رسیده است. آثار یافت نشده: 1. اباقماش، دربارهٔ ادب و نوادر و غیره (ابن خلکان، همانجا)؛ 2. اثبات المحصل فی نسبهٔ ابیات المفصل، که در دو جلد تدوین یافته. ابن مستوفی در این کتاب از ابیاتی که زمخشری در المفصل به آنها استشهاد جسته، سخن رانده است (همانجا)؛ 3. دیوان شعر (همانجا؛ ذهبی، سیر، 23/51)؛ 4. سرّالصنعهٔ (ابن خلکان، همانجا).