اِبْن‌ِ مُجاوِر، ابوالفتح نجم‌الدین یوسف بن یعقوب بن محمد بن علی شیبانی دمشقی (601 - 690ق/ 1205 - 1291م)، مورخ و جغرافی‌نگار. اطلاعات زیادی دربارهٔ زندگی وی در دست نیست. در دمشق به دنیا آمد، دوران کودکی و نوجوانی را در بغداد سپری کرد و آنگاه به هند رفت، مدتی در ملتان اقامت گزید و در 618ق/1221م از راه دریا به عدن رفت و در فاصلهٔ سالهای 619 -627ق به سیر و سفر پرداخت و از شهرهای زبید، مکه و جده دیدن کرد و مدتی نیز در بندر غُلافِقهٔ یمن و سایر نواحی عربستان مقیم شد (کراچکوفسکی، 1/349؛ 2 EI). وی از ابوالیمن کندی، عبدالجلیل بن مندویه و دیگران علم آموخت (ذهبی، 3/375؛ ابن تغری بردی، 8/33). تنها اثر مهم منسوب به ابن مجاور تاریخ المستبصر، در تاریخ و جغرافیا و آداب و رسوم عربستان جنوبی و غربی است. آخرین تاریخی که در این کتاب به آن اشاره شده، ذیحجهٔ 626 است. در بعضی از مآخذ و نوشته‌ها اختلافی در نام این اثر مشاهده می‌شود. اشپرنگر1 آن را تاریخ المستنصر ذکر می‌کند، درنبورگ2 نیز ضمن تأیید این نظر، آن را اثری می‌داند که مؤلف به المستنصر بالله خلیفهٔ عباسی اهدا کرده است. مایلز3 نام صحیح کتاب را تاریخ المستبصر می‌نویسد (فران، .(469 دربارهٔ مؤلف کتاب نیز بین محققان اختلاف نظر موجود است. برخی با ذکر دلایلی از قبیل اینکه مؤلف در جایی از پدرش با نام محمد ابن مسعود بن علی بن احمد بن مجاور بغدادی نیشابوری و از برادرش با نام احمد بن محمد بن مسعود یاد کرده و یا شناخت او در اشعار فارسی و به کار بردن اصطلاحات فارسی و... انتساب این اثر را به ابن مجاورِ شیبانی دمشقی قاطعانه رد کرده، احتمال می‌دهند که کتاب به محمد بن مسعود... بن مجاور بغدادی نیشابوری منسوب باشد و از عدم توجه پژوهندگان پیشین و محققان و دانشمندان معروفی مانند فران و بروکلمان به این مسألهٔ روشن تعجب می‌کنند ( حسنی، 32(2)/384- 385)؛ م. جواد نیز در انتساب آن به ابوالفتح یوسف بن یعقوب تردید کرده است و با اشاره به اینکه مطالب و حوادث کتاب از سال 626ق تجاوز نمی‌کند، می‌گوید مشکل می‌توان باور کرد که مؤلف تا 25 سالگی این همه مسافرتها را انجام داده و اثر خود را که شامل اطلاعات فراوانی است و فراهم آوردن آنها مستلزم پشت سر نهادن یک عمر طولانی پر از تجربه است، نوشته باشد .(I/286) ابومَخْزَمه در نوشته‌های خود دربارهٔ عربستان جنوبی که برگزیده‌ای است از تاریخهای ابن مجاور و جَنَدی و اَهْدَل مطالب مهمی از تاریخ المستبصر نقل می‌کند و تقریباً در همه جا فقط به ذکر نام کتاب بسنده کرده و یا ندرتاً از مؤلف آن، بدون اشاره به اسم و کنیه و مشخصاتش، با عنوان «ابن مجاور» سخن می‌راند (نک: 1/8 -12، 2/30، 118، 237، جم). درهر حال آنچه مورد قبول است، انتساب این اثر به یوسف بن یعقوب... شیبانی دمشقی است. اولین محققی که به ارزش و اهمیت این اثر پی‌برد و وسیلهٔ معرفی ابن مجاور گردید، اشپرنگر بود. اتکای وی در تهیهٔ اثر خود با عنوان «راههای تجارتی در شرق4» که دربارهٔ راههای عربستان نوشته شده، غالباً به کتاب ابن مجاور است ( 2 EI). هانتر5 در اثر خود دربارهٔ عدن اشاره می‌کند که قسمت اعظم آن را از تاریخ المستبصر ابن مجاور که توسط مایلز، مأمور سیاسی و کنسولی بریتانیا در مسقط ترجمه شده، گرفته است. فران نیز ضمن تأیید این نظر، بجز مقدسی، نویسندهٔ دیگری از عرب را سزاوار مقایسه با ابن مجاور نمی‌شناسد و ابن مجاور را از لحاظ وصف جزئیات برتر از مقدسی می‌شمارد .(470-472) تاریخ المستبصر که دربارهٔ بلاد حجاز و مکه و یمن و اخبار مربوط به آنها نوشته شده، شامل دو قسمت است که در یک جلد تدوین یافته است. مطالب این اثر از مکه آغاز شده و با وصف مختصری از بحرین پایان یافته است ( مجلهٔ معهد، 17(2)/211). قسمت زیادی از این کتاب یعنی بیش از یک پنجم آن منحصر به وصف شهر عدن است (کراچکوفسکی، همانجا). مؤلف اغلب به وصف مناطقی می‌پردازد که خود بدانجاها سفر کرده است. وی به تعریف راهها، تعیین مسافات و فواصل منازل، بقعه‌ها، کوهها، دره‌ها، صحراها و مغاره‌ها پرداخته ( مجلهٔ معهد، همانجا)، اخلاق و عادات مردم، آیین و مراسم ازدواج و عروسی، اوزان و مقیاسات، نقوذ، پوشاک، حقوق گمرکی (سید، 124) و نیز روایات و فولکلور و اساطیر رایج محلی را که غالباً جنبهٔ غرابت آنها بیشتر است، به تفصیل شرح می‌دهد و نقشه‌های سادهٔ شهرهای جده، زبید و عدن و همچنین شکل بقعه‌ها را ترسیم می‌کند (فران، همانجا؛ کراچکوفسکی، 1/350). ابن مجاور در گردآوری این اطلاعات از نوشته‌های نویسندگان قبل از خود مانند فاکهی مؤلف تاریخ مکه و عُماره نویسندهٔ تاریخ زبید و ابن حوقل ( 2 EI) و نیز از آگاهیهای اشخاص بصیر اهل محل و صحرانشینان، گاه بدون ذکر مأخذ و گاه با ذکر نام و منابع مربوط استفاده کرده است (فران، .(469 وی شناخت دقیقی از راههای دریایی و مسائل مربوط به آن داشته و در این باره مدارک قابل توجهی از خود باقی گذاشته است، به طوری که فران (ص دربارهٔ نیروی پرقدرت ناوگان ماداگاسکار در سدهٔ 7ق به این مدارک استناد می‌کند. اثر ابن مجاور یکی از مآخذ مهم دربارهٔ شهرهای مذکور در اوایل سدهٔ 7ق/13م به شمار می‌رود که در آن زمینهٔ قسمتی از تاریخ اواخر دوران تسلط ایوبیان در عربستان و اولین شاهان رسولیان در یمن و اشراف بنی قتاده در مکه اطلاعات فراوانی آمده است. مطالب این کتاب را بعدها سیّاحان تأیید کرده‌اند (کراچکوفسکی، همانجا). لاندبرگ قسمتی از متن عربی این اثر را با ترجمهٔ فرانسوی آن چاپ کرده، ولی متن کامل آن با عنوان صفهٔ بلاد الیمن و مکهٔ و بعض الحجاز المسماهٔ تاریخ المستبصر در 2 جلد به کوشش اسکار لوفگرن در لیدن (1951-1954م) به چاپ رسیده است. قبل از طبع این کتاب گزیده‌ای از اخبار مربوط به عدن ضمیمهٔ بخش اول تاریخ ثغر عدن (241 و بعد)، تألیف ابومخرمه در 1936م در لیدن به چاپ رسیده بود.