اِبْنِ کَنّان، محمد بن عیسی بن محمود بن محمد بن کنان صالحی دمشقی خلوتی (1074-1153ق/1663-1740م)، مشهور به ابن زین التقاه (یا ابن زین الثقاهٔ)، تاریخنگار حنبلی که به تصوف نیز گرایش داشت. وی در دمشق زاده شد. پدرش عیسی که او نیز به ابن کنان شهره بود، از فقیهان و دانشمندان و عارفان حنبلی دمشق به شمار میآمد. عیسی در شهرهای مختلف دنیای اسلام به سیاحت پرداخت و سرانجام در زادگاه خود در 1093ق/1682م درگذشت. محمد بن عیسی نخست نزد پدر و سپس نزد گروهی از دانشمندان دمشق چون شیخ خلیل موصلی به شاگردی پرداخت. وی نزد شیخ خلیل، بخشی از کتاب جمع الجوامع در اصول فقه و الرسالهٔ الاندلسیهٔ در عروض را فراگرفت. از حوادث زندگی او بیش از این چیزی دانسته نیست، جز آنکه سفری به حج رفت و در مدینه با شیخ ابراهیم بن حسن کورانی دیدار داشت و نزد او حدیث آموخت. ابن کنان پس از درگذشت پدر به پیشوایی طریقت وی رسید و تا پایان زندگی این سمت را حفظ کرد. ابن کنان سرانجام در دمشق درگذشت و در دامنهٔ کوه قاسیون در صالحیه در گورستانی که مدفن دانشمندان بود، به خاک سپرده شد. بعد از او پیشوایی فرقه به فرزندش شیخ محمد سعید رسید (مرادی، 4/85 -86؛ غزی، 279- 280). مسلم است که ابن کنان بر مذهب حنبلی بوده، امّا اشتباه ناسخان که گاهی حنبلی را حنفی نوشتهاند، دستهای از محققان معاصر را به تردید انداخته و او را حنفیخواندهاند (براینمونه، نک: آلوارت، ؛ IX/86 ظاهریه، 2/50). ابن کنان در دانشها و رشتههای گوناگون تبحر داشت، به این سبب آثارش از تنوع گستردهای برخوردار است، ولی تخصص اصلی او در تاریخ است. وی یکی از تألیفات خود را به حوادث روزانه اختصاص داد و در ضمن آن وفیات دانشمندان هر دوره را آورد و شرح حالی بدان افزود (مرادی، همانجا). آثار دیگر او در زمینهٔ بلاغت، نحو، کشاورزی و چند رشتهٔ دیگر است. برجستهترین آثار ابن کنان به این شرح است: 1. المروج السندسیهٔ الفسیحهٔ فی تلخیص تاریخ الصالحیهٔ. این کتاب به تصحیح محمد دهمان در دمشق (1366ق/1947م) چاپ شد. نسخهٔ خطی آن به خط مؤلفنیزموجوداست (منجد،344؛ فهرستالکتب، 273)؛ 2. الحوادث الیومیهٔ من تاریخ احدی عشر والف ومیّهٔ. این کتاب دو جلدی شامل حوادث تاریخی است که به صورت روزانه مرتب شدهاند، جلد نخست از محرم 1111 تا آخر 1134 و جلد دوم از آغاز 1135 تا آخر ربیعالثانی 1153 را در برمیگیرد. نسخههایی از آن در دست است ( آلوارت، )؛ IX/86-87 3. المعانیالمرضیهٔ علیالشمعهٔالمضیهٔ (همان، VI/163- 164 )؛ 4. رسالهٔ الاشباه برفع الاشتباه. این کتاب در مباحث نحوی است (همان، )؛ VI/199 5. حدائق الیاسمین فی ذکر قوانین الخلفاء و السلاطین. این کتاب به القاب و عناوین سلاطین و خلفای پیشین یا اصطلاحات دیوانی و رسوم بر نهادهٔ آنان میپردازد. نسخههایی از آن در دست است (همان، ؛ V/125-126 فهرس مخطوطات، 1/103-104)؛ 6. المواکب الاسلامیهٔ فی الممالک و المحاسن الشامیهٔ، دربارهٔ مدارس و خانقاهها و مطالبی از اینگونه است (همان، 1/167- 168)؛ 7. الدّر المنضد فی ذکر اصحاب الامام احمد. این کتاب گزیدهای از کتاب المنهج الاحمد فی تراجم اصحاب الامام احمد است که ابن کنان آن را ترتیب داده، نسخهای از آن در کتابخانهٔ احمدیهٔ حلب موجود است (منجد، 343؛ سید، 2(2)/57)؛ 8. الرسالهٔ المشتملهٔ علی انواع البدیع فی البسملهٔ، چند نسخه از آن در دست است. این کتاب در تفسیر و بلاغت است (ظاهریه، 2/50؛ تیموریه، 1/97؛ آلوارت، )؛ VI/416 9. الاکتفاء فی ذکر مصطلح الملوک و الخلفاء (همان، )؛ VI/126-127 10. المحاسن المرضیهٔ فی شرح منظومهٔ البدیعیهٔ، از این کتاب نسخهٔ دستنویس مؤلف که در 1136ق نگارش یافته، برجای مانده است (همان، )؛ VI/453 11. زین الربیع فی علم المعانی و البیان و البدیع، نسخهای از آن را آلوارت معرفی کرده است )؛ VI/403) 12. الانوار المبتهجهٔ علی منظومهٔ المنفرجهٔ. این کتاب در شرح قصیدهٔ «منفرجه» اثر ابوحامد غزالی است (همان، )؛ VI/605-606 13. الزَهور البهیّهٔ فی شرح رسالهٔ الاصول الفقهیهٔ، در شرح رسالهٔ الاصول منسوب به شیخ جمالالدین یوسف مقدسی (همان، )؛ IV/36 14. کتاب الرّسالهٔ المفردهٔ فی اربعین حدیثاً مسندهٔ (همان، )؛ II/238-239 15. زهرالبان فی نعوت الحیوان، این کتاب گزیدهٔ اثر دیگری است (همان، )؛ V/465-466 16. البیان و الصراحهٔ بتلخیص کتاب الملاحهٔ فی علم الفلاحهٔ، گزیدهای از کتاب الملاحهٔ فی معرفهٔ الفلاحهٔ اثر رضی غزی است که در چند فصل تدوین گردیده است (همان، .(V/488-489