اِبْنِ فَلّوس، ابوطاهر (ابوالفضل) شرفالدین (شمسالدین) اسماعیل بن ابراهیم بن غازی بن محمد نمیری (شیبانی) ماردینی، ریاضیدان، فقیه و محدث حنفی مذهب ایرانیالاصل. نیای او غازی ابن محمد اصلاً اهل شیراز بود و به موصل کوچید و سپس در الرُّها منصب قضا یافت. پسرش ابراهیم نیز در دمشق نیابت قضا داشت. ابن فلوس در 544ق/1149م (نعیمی، 1/541) در ماردین زاده شد (ابن ابی الوفاء، 1/144). برخی از نویسندگان تولد او را در 593 یا 594ق ذکر کردهاند (همانجا) که به نظر درست نمیآید (نک: دنبالهٔ مقاله). به هر حال ابن فلوس در دمشق به تحصیل علم پرداخت. فقه را بر مذهب حنفی فراگرفت و از اصحاب ابوطاهر سلفی (همانجا) و کسانی چون یوسف بن معالی البزار (د 592ق) و هبهٔالله بن محمد شیرازی (د 578ق) حدیث شنید (نعیمی، همانجا). بنابراین پیداست که با توجه به سنوات درگذشت این دو تن، سالهای 593 یا 594 که برای تولد ابن فلوس ذکر کردهاند، نمیتواند درست باشد. ابن فلوس همچنین مدتی در مصر به تحصیل علوم قرآن و حدیث مشغول شد و در آن علوم دستی قوی یافت (ابن ابی الوفاء، همانجا). از استادان وی در این علوم، و نیز در طب و منطق و خاصه ریاضیات که در آن چیرهدست بود، آگاهی نداریم، چنانکه دانسته نیست در چه زمانی به عنوان قاضی حنفی به نیابت از قاضی ابن زکی منصوب شد (ابن عماد، 5/129). ابن فلوس در مدرسهٔ فخریه برای حنفیان تدریس میکرد و از جملهٔ مدرسان مدرسهٔ عزالدین نیز به شمار میرفت (ابن ابی الوفاء، همانجا)، اما مهمترین شغل علمی او نظارت بر مدرسهٔ طرخانیهٔ دمشق و تدریس در آنجا بود (همو، 1/145؛ نعیمی، همانجا). ابوطاهر در همین منصب بود که الملک المعظم عیسی، سلطان ایوبی دمشق (حک 615 -424ق) از او خواست تا به حلّیت شراب خرما و انار فتوا دهد و چون نپذیرفت، وی را از طرخانیه اخراج کرد (ابن کثیر، 7(13)/147؛ ابن عماد، همانجا). ابن فلوس پس از آن خانهنشین شد و در آنجا تا هنگام مرگ به تدریس و افتاء روزگار میگذرانید. تاریخ درگذشت او را 629ق (نعیمی، ابن عماد، همانجاها)، 630ق (ابن کثیر، همانجا)، 637ق (ابنابیالوفاء، 1/144) و حتی 650ق نوشتهاند.از نام شاگردان ابن فلوس اطلاع چندانی در دست نیست. ظاهراً یکی از معروفترین آنها زینالدین ابن العتال است که پس از اخراج وی از مدرسهٔ طرخانیه، از سوی الملک المعظم به جای استاد، عهدهدار مشاغل او شد (ابن کثیر، همانجا). کسانی چون زکیالبرزالی، شهابالقوصی و تاجالعرب دختر غیلان از او روایت کردهاند (نعیمی، همانجا). آثار: با آنکه ابن فلوس در فقه و حدیث نیز شهرت داشت، ولی عمدهٔ آثار او در ریاضیات است، بدین شرح: 1. ارشاد الحُسّاب الی المفتوح من علم الحساب، که در یک مقدمه و 5 باب است و در مکه نوشته شده است. نسخهای از این اثر در دارالکتب قاهره نگهداری میشود (سید، 1/35)؛ 2. اعداد الاسرار فی اسرار الاعداد، در یک مقدمه و 3 باب. این کتاب به گفتهٔ نویسنده براساس نامهٔ نیقوماخس به فیثاغورس دربارهٔ حساب نوشته شده است (طعمه، 1/151-152). نسخههایی از این اثر در دارالکتب قاهره (سید، 1/58)، برلین (آلوارت، ؛ V/331 زوتر، و ایاصوفیه ، GAL) همانجا) موجود است؛ 3. التفاحهٔ فی اعمال المساحهٔ، که در 1310ق در قاهره منتشر شد (همانجا) و باردیگر در 1368ق در ضمن مجموع المتون الکبیر در همانجا به طبع رسید (مشار، 196)؛ 4. حل عقد الاِشْکال فی مساحهٔ الاَشْکال، در یک مقدمه و 2 باب. این اثر در 629ق نوشته شد و نسخهای از آن در دارالکتب قاهره موجود است (سید، 1/284)؛ 5. مختصر، در علم حساب هوایی (نوعی محاسبهٔ ذهنی با روشها و قوانین خاص) که فقط طاش کوپریزاده (1/329) به آن اشاره کرده است؛ 6. مختصر فی علم المفتوح من علم الحساب، که به نظر میرسد همان کتاب ارشاد الحساب او باشد. اگرچه در نسخهٔ برلین، نویسنده خود، این اثر را مختصر فی فن المفتوح من الحساب نامیده، ولی فهرست نویس کتابخانهٔ مذکور (طعمه، 1/158) از آن با نام ارشادالحساب یاد کرده است. نسخههایی از این اثر در آمبروزیانا ( آمبروزیانا، و برلین (طعمه، همانجا) نگهداری میشود؛ 7. میزان العلوم فی تحقیق المعلوم. نسخههایی از این اثر در صنعا (صنعا، 4/1884) و آمبروزیانا (آمبروزیانا، موجود است؛ 8. نصاب الحبر فی حساب الجبر، که به گفتهٔ نویسنده در مکه و به خواهش علمای آن دیار نوشته شده است (طعمه، 1/149). نسخههایی از این اثر در برلین (زوتر، و ازهریه (ازهریه، 6/173) نگهداری میشود. با مقایسهٔ صفحهٔ آخر نسخهٔ برلین (طعمه، 1/150) با کتابی که طاش کوپریزاده (1/328-329) در علم حساب درهم و دینار به ابن فلوس نسبت داده، میتوان حدس زد که این هر دو یکی هستند؛ 9. کتابی در علم حساب درهم و دینار - چگونگی استخراج مجهولات عددی، که شمار آن مجهولات از معادلات جبری بیشتر باشد و این مجهولات متعدد را حساب درهم و دینار و فلس نام نهادهاند - (طاش کوپریزاده، 1/329)، به نظر میرسد که ابن فلوس لقب خود را از فلس، در اینگونه محاسبات ریاضی، گرفته باشد؛ 10. وسیلهٔ الطلاب فی معرفهٔ الاوقات بالحساب (صفا، 1/144). در مآخذ دیگر به این اثر اشارهای نشده است؛ 11. مختصر، در علم قوافی، در یک مقدمه و 5 فصل که نسخهای از آن در دارالکتب مصر موجود است (سید، 3/35).