اِبْنِ فَرْحون، عنوان افراد خاندانی از فقها و علمای مالکی ساکن مدینه. اینان از آن جهت که نسبشان به بنی یَعْمَر - از شاخههای قبیلهٔ کنانه - میرسد، یعمری نیز خوانده میشدند (سمعانی، 13/514). ظاهراً اصل این خاندان از حوالی جَیّان اندلس بود که از آنجا به تونس و سپس به مدینه نقل مکان کردهاند (ابن فرحون، 1/454؛ بابا تنبکتی، 30). افراد شناخته شدهٔ این خاندان عبارتند از: 1. ابوالحسن علی بن محمد بن فرحون بن محمد بن فرحون. ملقب به نورالدین (698 -746ق/1298- 1345م). وی در فقه و حدیث و فنون شعری تبحر داشت. از مشایخ او میتوان به زینالدین طبری، شمسالدین ذهبی، محمد بن عربشاه و ابن جابرِ وادی آشی اشاره کرد (ابن فرحون، 2/124). از شاگردان او تنها از ابوالعباس قباب یاد شده که در مغرب او را دیده بوده است (همو، 2/125). علی بن فرحون پس از 730ق برای کسب دانش بارها به مصر و مغرب و قدس و دمشق سفر کرد و صفدی (7/49) در 741ق او را در دمشق ملاقات کرده است. از گفتهٔ همو چنین برمیآید که وی در شعر تبحر داشته و در تصدیر و تعجیز لامیهٔ العجم، سبکی را به کار برده که منحصر به او بوده است (7/50 -51). آثار خود وی نیز تأیید میکند که چیرهدستی او در فنون شعری بیش از جنبههای دیگر بوده است. آثار: 1. تاریخ الاخبار و التعریف بنسب النبی المختار، که نسخهای از آن در رباط موجود است (وکیل، 2(4)/131)؛ 2. الزاهر فی المواعظ و الحکایات و الاحادیث و الذخائر، که نسخههایی از آن در کتابخانهٔ سلطنتی برلین ( آلوارت، شم و دیگر کتابخانهها وجود دارد ( مجلهٔ معهد المخطوطات، 5(2) /223؛ II/227 )؛ GAL,S, 3. نزههٔ النظر و نخبهٔ الفکر، که تصدیر و تعجیز و تذییلی بر لامیهٔ العجم است و دو نسخه از آن در کتابخانهٔ اسکوریال ( 2 ESC، شم و خزانهٔ آل محفوظ در عراق ( مجلهٔ معهد المخطوطات، 6/47) موجود است (برای دیگر آثار، نک: ابن فرحون، 2/125-126). وی دیوان شعری نیز داشته (ابن حجر، 137) و پارهای از اشعار او را سخاوی (3/256) آورده است. 2. عبدالله بن محمد (693 -769ق/1294- 1368م)، برادر علی ابن فرحون، مورخ و قاضی مدینه. او در فقه، حدیث و ادبیات عرب تبحر داشت. در مدینه تولد و نشأت یافت و زندگی خود را بیشتر در همانجا گذرانید. از اوایل جوانی به فراگیری ادبیات عرب روی آورد و مشایخ او بیشتر همان مشایخ برادرش علی بودند (ابن فرحون، 1/454- 455). سخاوی (2/404- 405) چند تن از شاگردان او را نام برده است. عبدالله بن فرحون پس از 746ق نزدیک 20 سال به نیابت قضا در مدینه اشتغال داشت و در 765ق رسماً به عنوان قاضی آن شهر تعیین گردید (ابن فرحون، 1/455-457؛ سخاوی، 2/404). در طول مدت تصدی قضا، به تضعیف شیعیان مدینه پرداخت و به فعالیت گستردهای برضد این گروه و بزرگان آنان دست زد. شاید بر اثر همین تعصب شدید بود که مورد سوءِ قصد قرار گرفت، ولی جان سالم به در برد (همانجا). از آثار وی چند اثر خطی به شرح زیر هم اکنون موجود است: العدهٔ فی اعراب العمدهٔ، که دو نسخه از آن در دارالکتب مصر (سید، 2/132) و کتابخانهٔ عباسیهٔ بصره ( مخطوطات، 98) نگهداری میشود؛ نصیحهٔ المشاور و تسلیهٔ المجاور، که در تاریخ مدینه و اثر مهم اوست. نسخهای از آن در دارالکتب مصر موجود است ؛ GAL,S,II/221) در مورد دیگر آثار وی، نک: ابن فرحون، 1/457- 458). 3. ابوالوفا ابراهیم بن علی بن محمد، ملقب به برهانالدین (د 799ق/1397م)، قاضی، فقیه و طبقات نویس مالکی. وی چندی پس از 730ق/1330م در مدینه چشم به جهان گشود (ابن حجر، 1/53؛ سخاوی، 1/131) و از مشایخی چون جمالالدین محمد بن احمد مطری، ابن عبدالله وادی آشی (ابن قاضی شهبه، 3/623) و عمویش عبدالله استفاده نمود. محبالدین طبری و ابوالفتح مراغی از شاگردان او به شمار میروند (بابا تنبکتی، 30؛ سخاوی، 1/132). وی سفرهای متعددی به مصر و شام داشت. مهمترین مرحلهٔ زندگی او زمانی بود که در 793ق به عنوان قاضی مدینه تعیین گردید، در آن زمان فقه مالکی در مدینه بسیار محدود شده و پیروان آن رو به کاهش بودند، ولی ابن فرحون در دوران تصدی قضا کوشش بسیاری در جهت قوّت بخشیدن به این مذهب کرد (بابا تنبکتی، 30-31). آثار چاپی: 1. تبصرهٔ الحکام فی اصول الاقضیهٔ و مناهج الاحکام. این اثر نخستین بار در 1301ق در مصر به چاپ رسیده و چندین بار پس از آن تجدید چاپ شده است؛ 2. درّهٔ الغواص فی محاضرهٔ الخواص یا الغاز ابن فرحون، که از اولین آثار مالکیان در الغاز فقهی است و یک بار به کوشش محمد ابوالاجفان و عثمان بطینح، در تونس (1980م) و بار دوم به کوشش همان محققان در بیروت (1985م) منتشر شده است؛ 3. الدیباج المُذْهَب فی معرفهٔ اعیان علماءِ المَذْهَب، در طبقات مالکیّه و یکی از مشهورترین تألیفات اوست و مؤلف در آن از 630 تن از فقیهان و راویان و مؤلفان مالکی یاد کرده است، ولی بیشتر به نقل سخن گذشتگان پرداخته و تنها آن قسمت از این تألیف حائز اهمیت است که در آن از معاصران خود سخن گفته است (ابن فرحون، 1/4). این کتاب چندین بار چاپ شده و آخرین چاپ آن در دو جلد در قاهره به کوشش محمد احمدی ابوالنور در 1972-1976م انجام گرفته است. محقق در مقدمهٔ کتاب تحلیلی نیز از سبک مؤلف ارائه کرده است. بر این کتاب ذیلهایی نوشته شده است. از آن جمله کفایهٔ المحتاج، از خود ابن فرحون و نیل الابتهاج، از بابا تنبکتی. آثار خطی: 1. ارشاد السالک الی افعال المناسک، که نسخهای از آن در کتابخانهٔ صبیحیه در سلا مضبوط است (حجی، شم 194؛ نک: بابا تنبکتی، 32)؛ 2. تسهیل المهمات فی شرح جامع الامهات ابن حاجب، که نسخهای از آن در ژنو نگهداری میشود (لوکا، 28 -27 ؛ برای دیگر آثار وی، نک: بابا تنبکتی، همانجا).ابن فرحون فرزندی به نام ابوالیمن محمد (مخلوف، 239) داشته که تألیفی با عنوان المسائل الملقوطهٔ من الکتب المبسوطهٔ دارد و نسخهای از آن در کتابخانهای شخصی در تونس موجود است (ابوالاجفان، 375).