اِبْنِ فُرات، ناصرالدین محمد بن عبدالرحیم بن علی بن حسن بن محمد بن عبدالعزیز بن محمد مصری حنفی (735-29 رمضان 807ق/ 1335-2 آوریل 1405م)، فقیه، مورخ و خطیب مدرسهٔ معزّیهٔ قاهره. وی در خانوادهای فقیر در قاهره زاده شد و همانجا درگذشت. از خردی در طلب علم برآمد و از کسانی چون ابوالفرج بن عبدالهادی و ابوبکر بن صناج، راوی دلائل النبوهٔ حدیث شنید و از حافظ ذهبی، ابوالحسن بندینجی و گروهی دیگر اجازهٔ روایت یافت. از کتاب شفا، تألیف قاضی عیاض و ثواب الا¸دم، تألیف ابن عبدالهادی حدیث نقل میکرد (ابن حجر، 5/268-269). وی مسلمانی معتقد و مؤمن بود، ولی استعمال بعضی کلمات در نوشتههایش، نشانگر آن است که نسبت به پیروان سایر ادیان و مذاهب خشن بوده است (شمّاع، 4(1)/ «ع»). ابن فرات شیفتهٔ تاریخ بود و همواره به نوشتن مطالب تاریخی اشتغال داشت. یادداشتهای خود را در دفترهایی که شمار آن را صد جلد گفتهاند، گرد آورد. آنگاه چکیدهٔ این مطالعات را در کتابی در حدود 20 جلد، موسوم به تاریخ الدول و الملوک، معروف به تاریخ ابن الفرات نگاشت (سخاوی، 8/51؛ .(GAL,II/62 این تاریخ مشتمل بر حوادث سدهٔ ششم تا زمان مؤلف است که به ترتیب معکوس نوشته شده، بدین معنی که مؤلف از قرن هشتم آغاز کرده، سپس به ذکر وقایع قرن هفتم، و بعد قرن ششم پرداخته است. وی حوادث قرن پنجم و چهارم را نیز شروع کرده بود، ولی مرگش فرا رسید و کارش ناتمام ماند (ابن حجر، 5/268؛ ابن عماد حنبلی، 7/72). چنین پیداست که او وقایع مربوط به 3 سال نخست سدهٔ 9ق را نیز مسوّده کرده بود، ولی دست نوشتهٔ وی به دلیل بیتوجهی پسرش فروخته شد (سخاوی، همانجا). در هر حال نسخهای که امروزه در دست است، صرف نظر از پارهای افتادگیها، حوادث بین سالهای 501 -799ق/1107-1396م را در بر میگیرد. ابن فرات در این تاریخ، به رسم مؤلفان زمان خود، حوادث را برحسب سالها ذکر کرده و در پایان هر سال وفیات رجال را بر آن افزوده است و به طوری که خود در آغاز مجلّد مربوط به حوادث قرن ششم آورده، دربارهٔ جلوس خلیفه و صفات او، وفات یا خلع او، تصرّف شهرها و سرزمینهای پادشاهان اسلامی، عزل قضات و وزرا و حکّام و سبب آن، اخبار مربوط به پادشاهان، امرا، سرداران، اشراف، علما، فقها، نحویین و شعرا و تاریخ و محل تولدشان، آنچه میدانسته، نقل کرده است (فلوگل، )؛ II/47 برخی از نویسندگان، نوشتهاش را دارای اغلاط فاحش و عباراتش را عامیانه خواندهاند (ابن حجر؛ سخاوی، همانجاها). ناصرالدین با وجود عنایت به ادبیّات، اعمّ از شعر و نثر، و توجه به ادبا و جمعآوری و ارائهٔ شواهد شعری از هر حادثه و تدریس نصوص ادبی، دارای یک سبک خاص ادبی نبود (شمّاع، همانجا). قرائت متن کتاب، بدون مراجعه به مأخذ مورد استناد مؤلّف، کار دشواری است. طرز املای کلمات و مسامحه و سهلانگاری در نقطهگذاری بر حروف و تعیین حرکت کار را بر خواننده مشکل میسازد و باعث اختلاط معانی جملات میگردد (زریق، 9(1)/ «م»؛ شمّاع، 4(1)«ن - ع»). در ذکر مطالب به اطاله و تفصیل بیش از حدّ لزوم و تکرار پرداخته و برخی از حوادث را روزبهروز دنبال کرده است، چندان که جزء اول از جلد نهم آن تنها مربوط به حوادث 4 سال از 789 تا 792ق است (زریق، 9(1)/ «ل»). با اینهمه، تاریخ ابن فرات، کتابی ارزشمند است، زیرا نویسنده خود شاهد برخی حوادث بوده، گاه نیز در آن شرکت داشته است. وی حوادث را با صداقت و صراحت ذکر کرده است (شمّاع، 4(1)/ «ع»؛ زریق، 9(1)/«ل»). مهمترین نسخهٔ خطی این تاریخ، در 9 مجلد در کتابخانهٔ وین نگهداری میشود که اغلبِ قطعات آن به خط خود مؤلف است و مربوط میشود به اخبار و حوادث اوّل محرّم 501 تا اوّل محرّم 799ق/22 اگوست 1107- 5 اکتبر 1396م. فلوگل دربارهٔ اصیل بودن این نسخه به تفصیل دلایلی میآورد. این نسخه کامل نیست و بعضی از مواضع آن مثلاً در جلد 4، حوادث بین سالهای 568 - 585ق/1172- 1189م و سال 589ق/1193م و از جلد 5، حوادث بین سالهای 625 - 659ق/1227-1260م از میان رفته است، اما اثری مشتمل بر وقایع بین سالهای 639 -659ق/1241-1260م در کتابخانهٔ واتیکان موجود است که ولسترنج، مورخ انگلیسی، معتقد است جزئی از تاریخ ابن فرات میباشد و دلایلی بر اصالت آن ذکر میکند. دلاویدا نیز در فهرستی که بر مخطوطات عربی اسلامی موجود در کتابخانهٔ واتیکان فراهم آورده، به اصالت آن اشاره کرده است (زریق، 9(1)/«ی»). قسمتهای خالی مربوط به سالهای 625 تا 638ق/1227-1241م نیز با پیدا شدن مجلدی در مراکش که نسخهٔ عکسی آن برای دانشگاه آمریکایی بیروت، ناشر مجلدات تحریر شده به وسیلهٔ زریق، فرستاده شد، پرشده است ( 2 EI). احمد تیمور پاشا عکس نسخهٔ موجود در وین را فراهم آورده و با ذکر مقدمهای کوتاه دربارهٔ مؤلف و کتاب و بررسی منابع و مآخذی که ابن فرات به آنها استناد کرده، و نیز آنچه از نسخه ساقط شده و یا تقدم و تأخری که در آن روی داده، ضمن تأیید اینکه نسخهٔ اصلی به خط مؤلف است، برای حوادث و وفیات فهرستی ترتیب داده است. این نسخهٔ عکسی با مقدمه و فهرست تیمور پاشا امروز در دارالکتب مصر موجود است ؛ GAL,S,II/49) زریق، همانجا). هریک از مجلدات موجود در وین و واتیکان برای سهولت در استفاده از آنها به دو بخش تقسیم شده است (زریق، همانجا). در بین کتب خطی کتابخانهٔ ملی پاریس، یک جلد از تاریخ ابن فرات، به شمارهٔ 1595 موجود است که اخبار و حوادث مذکور در آن از 11ق/632م آغاز و به اواسط 19ق/640م پایان مییابد. ظاهراً این نسخه، مسودهٔ اصلاح شدهٔ خود مؤلف است که برای استفادهٔ شخصی نوشته بوده است. نسخهٔ دیگری نیز به شمارهٔ 1596 در همان کتابخانه موجود است که خلاصهای است از تاریخ ابن فرات همراه با ترجمهٔ فرانسوی آن (مربوط به حوادث بین سالهای 664 -690ق/1266- 1291م). نسخهبرداری و تلخیص و ترجمهٔ این کتاب به وسیله م. ژوردن صورت گرفته است ( دوسلان، .(I/301 در مجموعهٔ کتب شارل شفر در همین کتابخانه، کتاب خطی دیگری هست، تحت عنوان الطریق (یا التاریخ ) الواضح المسلوک الی معرفهٔ تراجم الخلفاء و الملوک. بلوشه این کتاب را جلد نهم یا هشتم از تاریخ ابن فرات میداند که از اخبار شاهان ساسانی شروع شده و به شعرای زمان جاهلیت پایان مییابد ؛ GAL,S,II/49) زریق، 9(1)/«ک»). کتابی نیز با همین عنوان در موزهٔ بریتانیا شناخته شده که مشتمل بر اخبار عهد قدیم، از شیث تا اسحاق است (زریق، همانجا). قسمتهائی از کتاب تاریخ ابن فرات که تاکنون به چاپ رسیده، به شرح زیر است: الف - جلد 4 شامل دو قسمت: بخش اول، حوادث بین سالهای 563 -586ق/ 1168-1190م و بخش دوم، حوادث بین سالهای 587 -599ق/1191-1203م. ب - جلد 5 (بخش اول)، مربوط به حوادث بین سالهای 600 - 615ق/1204- 1218م. جلدهای 4 و 5 به اهتمام شماع، به چاپ رسیده است. ج - جلدهای 6 و 7 مربوط به حوادث بین سالهای 672 - 696ق/ 1274-1297م به کوشش زریق و نجلا عزّالدّین به چاپ رسیده است. د - جلدهای 7-9 (در 4 جزء)، یک بار به اهتمام زریق و بار دیگر به کوشش اسد رستم و نجلا عزالدین انتشار یافته است. آثار خطی: 1. اسماء الصحابهٔ (منصور، 412)؛ 2. انیس العاقل و تنبیه الغافل، در 105 باب (ظاهریه، تصوف، 1/133-134، ادب، 59)؛ 3. تاریخ العباد و البلاد (بغدادی) 2/207).