اِبْنِ طَیِّبْ، ابوعبدالله محمد شَرَقی (شرگی، شراگی) ملقب به شمسالدین (1110-1170ق/1698-1757م)، محدث، نحوی، ادیب و مورخ مغربی. او در قریهٔ شراقه (شراگه) در نزدیکی فاس و در خانوادهای اهل علم و ادب به دنیا آمد (زبیدی، 1/3؛ کتانی، 2/1067- 1068، 1071) و دوران کودکی و نوجوانی را در فاس گذراند (مرادی، 4/91). دو ساله بود که پدرش به رسم آن زمان از حسن بن علی عجیمی برای او اجازهٔ روایت حدیث گرفت (کتانی، 2/1068) دروس مقدماتی را از پدر و عمهاش که هر دو از محدثان و علمای فاس بودند، فراگرفت و سپس نزد دیگر محدثان و استادان آنجا از جمله احمد بن محمد درعی و محمد بن عبدالقادر فاسی و ابواسحاق ابراهیم سباعی به فراگیری حدیث و سایر علوم پرداخت (مرادی، همانجا؛ کتانی، 2/1069- 1071). او علاوه بر حدیث به تحصیل تفسیر، فقه، صرف و نحو، لغت و ادب نیز همت گماشت و به زودی از دانشمندان نامدار عصر خود گردید (مرادی، 4/94؛ کتانی، 2/1068). وی در راه کسب علم شهرهای بسیاری را زیر پا گذاشت (کتانی، همانجا). در حدود 1143ق حج گزارد و مدت 2 سال در مکه مجاور شد و به کار تألیف و تدریس پرداخت (همانجا؛ عزوزی، 88؛ بخیت، 2/154). سپس از طریق شام به روم رفت و پس از چندی از راه مصر به حجاز بازگشت. در اثنای این سفرها از علما و اندیشمندان هر دیار بهره برد و با آنان در علوم مختلف به مباحثه نشست و دانش پژوهان بسیاری نیز از جمله حمدون بن عبدالسلام بنانی و سید محمد مرتضی زبیدی صاحب تاج العروس از محضر وی بهره جستند (مرادی، 4/91؛ کتانی، 2/1071). ابن طیب مشایخ غربی و شرقی خود را بیش از 180 تن ذکر کرده و شرح حال آنان رابه ترتیب در 2 کتاب انیس المطرب و الافق المشرق آورده است (همو، 2/1068، 1070). وی در پایان این سفرها به مدینه رفت و به تألیف و تدریس مشغول شد و سرانجام در همانجا درگذشت (مرادی، 4/94). آثار: تألیفات ابن طیب را در زمینههای مختلف بالغ بر 50 اثر دانستهاند (همو، 4/91؛ کتانی، همانجا؛ عزوزی، 30/89 -90). الف - خطی: 1. ارسال الاسانید و ایصال المصنفات و المسانید، که الفهرسهٔ الصغری نیز گفته میشود (کتانی، 2/1070). دو نسخه از این کتاب (یکی از آن دو با عنوان سلاسل الاسناد ضبط شده است) در مجموعهٔ گارت، کتابخانهٔ دانشگاه پرینستون، موجود است (بخیت، 1/154- 155)؛ 2. اضاءهٔ الراموس، در 4 جلد که حاشیهای است بر قاموس المحیط فیروز آبادی، زبیدی این کتاب را بهترین شرح بر قاموس دانسته است (1/3؛ قس: کتانی، 2/1069). نسخههایی از آن در مجموعهٔ گارت (حتی، V/112 و کتابخانههای ازهریه (ازهریه، 4/3)، قرویین (فاسی، 2/514 - 515)، دارالکتب القطریهٔ ( المنتخب من مخطوطات، 3/87 - 88) موجود است؛ 3. تجرید الروایهٔ فی تحقیق الکفایهٔ، که شرحی است بر کفایهٔ المتحفظ و نهایهٔ المتلفظ ابن اجدابی (بغدادی، 1/227). نسخهای از آن در دارالکتب موجود است (سید، خطی، 2/61)؛ 4. شرح حزب ابی زکریا یحیی بن شرف النووی، که شرحی است بر کتاب دعای نووی. نسخههایی از آن در کتابخانههای آصفیه I/685) )، GAL,S, رباط (علوش، 2(1)/220)، مدینه (کحاله، 44)، حلب ( المنتخب من المخطوطات العربیهٔ، 4/358)، مجموعهٔ گارت (بخیت، 2/154) و مینگانا (هاپ وود، موجود است؛ 5. عیون الموارد السلسهٔ من عیون الاسانید المسلسلهٔ. نسخههایی از آن در رباط (زرکلی، 6/178)، ازهریه (1/359) و مجموعهٔ گارت (بخیت، 154، 155) موجود است؛ 6. فیض نشر الانشراح من روض طی الاقتراح، که حاشیهای بر الاقتراح سیوطی است. نسخههایی از آن در کتابخانههای راغب پاشا (سید، فهرس، 1/313)، دارالکتب مصر (خدیویه، 4/86 -87؛ نیز نک: II/194 موجود است؛ 7. مفتاح الوصول الی علم الاصول، در شرح مقدمهٔ عبدالقادر فاسی. نسخهای از آن در دارالکتب قاهره (تیموریه، 4/184) موجود است؛ 8. موطئهٔ الفصیح لموطأهٔ الفصیح، شرحی است بر منظومهٔ الموطأهٔ ابن مرحل (ه م). نسخههایی از آن در کتابخانهٔ شخصی زرکلی (همانجا) و دارالکتب (سید، خطی، 3/143-144) موجود است.ب - آثار یافت نشده: 1. الازهار الندیهٔ در تاریخ (بغدادی، 1/67)؛ 2. الاستمساک باوثق عروهٔ فی الاحکام المتعلقهٔ بالقهوهٔ؛ 3. الافق المشرق؛ 4. اقرار العین باقرار الاثر بعد ذهاب العین، که الفهرسهٔ الکبری نیز خوانده میشد؛ 5. الانیس المطرب (کتانی، 2/1070)؛ 6. تمهید الدلائل و تلخیص الاوائل (بغدادی، 1/321)؛ 7. حاشیهٔ علی شرح القسطلانی للصحیح، در 2 جلد؛ 8. حاشیهٔ علی الشمائل (کتانی، همانجا)؛ 9. حاشیهٔ علی المطول (مرادی، 4-91)؛ 10. الرحلهٔ الحجازیهٔ (کتانی، همانجا؛ II/523 S, .(GAL, نسخهای با این نام در کتابخانهٔ قرویین (فاسی، 3/320-321) موجود است که گرچه لقب و کنیه و تاریخ وفات مؤلف آن اندکی متفاوت است، اما با توجه به بعضی قراین، احتمال میرود که همان رحلهٔ ابن طیب باشد؛ 11. سمط الفرائد فیما یتعلق بالبسملهٔ و الصلاهٔ من الفوائد (کتانی، همانجا)؛ 12. شرح شواهد الکشاف، در تفسیر (بغدادی، 2/353)؛ 13. شرح علی سیرهٔ ابن الجزری؛ 14. شرح علی سیرهٔ ابن فارس (کتانی، همانجا)؛ 15. شرح کافیهٔ ابن مالک (مرادی، همانجا)؛ 16. شرح المضریهٔ فی مدح خیر البریهٔ؛ 17. المسفر عن خبایا المزهر، که حاشیهای است بر المزهر سیوطی؛ 18. مسلسلات (کتانی، همانجا). ابن طیب شعر نیز میسروده است. ابیاتی از سرودههای او را مرادی (4/91-94) و کتانی (2/1068) نقل کردهاند.