علم فیزیک در گستره تمدن اسلامی

فیزیک و علوم وابسته به آن در دوران شکوه‎ ‎تمدن‎ ‎اسلامی‎ ‎یکی‎ ‎از‎ ‎موضوعات‎ ‎قابل‎ ‎تحقیق‎ ‎و‎ ‎بررسی‎ ‎و‎ ‎مطالعه‎ ‎برای دانشمندان‎ ‎مسلمان‎ ‎بوده‎ ‎که‎ ‎نتایج‎ ‎مهم …

فیزیک و علوم وابسته به آن در دوران شکوه‎ ‎تمدن‎ ‎اسلامی‎ ‎یکی‎ ‎از‎ ‎موضوعات‎ ‎قابل‎ ‎تحقیق‎ ‎و‎ ‎بررسی‎ ‎و‎ ‎مطالعه‎ ‎برای دانشمندان‎ ‎مسلمان‎ ‎بوده‎ ‎که‎ ‎نتایج‎ ‎مهم بسیاری‎ ‎را‎ ‎هم‎ ‎به بار‎ ‎آورده‎ ‎است. موفقیت و پیشرفت دانشمندان مسلمان در این علم به گونه ای است که مورخین و پژوهشگران غربی به تمجید و تحسین آن پرداخته اند که ذیلا به نمونه هایی از آن اشاره می شود.
نویسنده‎ ‎کتاب‎ ‎تاریخ‎ ‎فرهنگ‎ ‎و‎ ‎تمدن‎ ‎اسلامی‎ ‎می‎ ‎نویسد‎:‎‏ "اکتشاف‏‎ ‎باروت‎ ‎را‎ ‎از‎ ‎مدتی‎ ‎پیش‎ ‎به "رجربیکن" نسبت‎ ‎می‎ ‎دادند‎ ‎ولی‎ ‎بعد‎ ‎معلوم‎ ‎شد‎ ‎که‎ ‎او‎ ‎مانند آلبرت اعظم‎ ‎آن را‎ ‎از‎ ‎نسخه‎ ‎قدیمه‎ ‎ای‎ ‎که‎ ‎از‎ ‎مسلمین‎ ‎به‎ ‎دستش‎ ‎افتاده‎ ‎بود‎ ‎تحصیل‎ ‎کرده‎ ‎است.
پی‎ ‎یر‎ ‎روسو‎ ‎می‎ ‎نویسد‎:‎‏ "هارون‏‎ ‎الرشید‎ ‎برای‎ ‎شارلمانی‎ ‎ساعت‎ ‎زنگداری‎ ‎به‎ ‎عنوان‎ ‎هدیه‎ ‎فرستاد‎ ‎که‎ ‎خود‎ ‎به خود‎ ‎کار‎ ‎می‎ ‎کرد‎ ‎و اهالی مغرب‎ ‎زمین‎ ‎آن را‎ ‎هشتمین‎ ‎عجایب‎ ‎جهان‎ ‎پنداشته‎ ‎اند. هونکه‎ ‎در این باره نوشت: "اینکه‏‎ ‎یک‎ ‎عقربه‎ ‎مغناطیسی‎ ‎در‎ ‎جهت‎ ‎شمال‎ ‎و‎ ‎جنوب‎ ‎قرار‎ ‎می‎ ‎گیرد‎ ‎دانشی‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎چینی‎ ‎ها‎ ‎از‎ ‎دو‎ ‎هزار سال‎ ‎پیش‎ ‎می‎ ‎دانسته‎ ‎اند‎ ‎ولی‎ ‎خود‎ ‎آنان‎ ‎اظهار‎ ‎می‎ ‎کردند‎ ‎که‎ ‎استفاده‎ ‎از‎ ‎قطب‎ ‎نما‎ ‎در‎ ‎دریانوردی‎ ‎را‎ ‎اولین بار‎ ‎از‎ ‎خارجی‎ ‎ها‎ ‎آموخته‎ ‎اند.
چون‎ ‎در‎ ‎آن زمان‎ ‎دریا‎ ‎داری‎ ‎تجاری‎ ‎مسلمانان‎ ‎از‎ ‎اقیانوس‎ ‎هند‎ ‎تا‎ ‎چین‎ ‎میانه را‎ ‎در‎ ‎اختیار‎ ‎داشت،‎ ‎این گونه‎ ‎نتیجه‎ ‎می‎ ‎گیریم‎ ‎که‎ ‎منظور‎ ‎از‎ ‎دریا‎ ‎نوردان‎ ‎خارجی‎ ‎که‎ ‎به‎ ‎قطب‎ ‎نما‎ ‎مجهز بودند‎ ‎و‎ ‎به‎ ‎کمک‎ ‎آن‎ ‎کشتی‎ ‎های‎ ‎خود‎ ‎را‎ ‎در‎ ‎اقیانوس‎ ‎رهبری‎ ‎می‎ ‎کردند‎ ‎همان‎ ‎مسلمانان‎ ‎هستند‎ ‎و مدارک‎ ‎اسلامی‎ ‎آن زمان‎ ‎به‎ ‎کار‎ ‎بردن‎ ‎قطب‎ ‎نما‎ ‎را‎ ‎به‎ ‎وسیله‎ ‎اینان‎ ‎تائید‎ ‎می‎ ‎کنند‎.
‎مسلمانان حتی در صنایع هوایی بسیار پیش از آنکه براداران رایت اقدام به این کار کنند پیشقدم شده و نتایج مثبت و مهمی را به دست آورده بودند. به نوشته یکی از پژوهشگران غربی در‎ ‎حدود‎ ‎سال ‏‎۸۸۰ ‎‏ میلادی‏‎ ‎یک‎ ‎پزشک‎ ‎مسلمان‎ ‎به نام‎ ‎ابن‎ ‎فرناس‎ ‎در‎ ‎اسپانیا‎ ‎اولین‎ ‎وسیله‎ ‎پرواز‎ ‎کننده‎ ‎را می‎ ‎سازد که‎ ‎با‎ ‎پارچه‎ ‎و‎ ‎پر‎ ‎آن را‎ ‎پوشش‎ ‎داده‎ ‎بودند‎.‎‏ ابن‏‎ ‎فرناس‎ ‎در‎ ‎این‎ ‎آزمایش‎ ‎واقعا‎ ‎موفق‎ ‎شد‎ ‎که‎ ‎با‎ ‎ا‎ ‎ین وسیله‎ ‎زمانی‎ ‎طولانی‎ ‎خودش‎ ‎را‎ ‎در‎ ‎هوا‎ ‎نگاه‎ ‎دارد‎ ‎و سعی‎ ‎کند‎ ‎که‎ ‎آن‎ ‎وسیله‎ ‎را‎ ‎هدایت‎ ‎کند‎ ‎تا‎ ‎اینکه سقوط‎ ‎کرد‎.‎
این‎ ‎مورخ‎ ‎حقایقی‎ ‎را‎ ‎راجع‎ ‎به‎ ‎تأثیر‎ ‎دانشمندان‎ ‎مسلمان‎ ‎فیزیک‎ ‎در‎ ‎پیشرفت های‎ ‎صنعتی امروز‎ ‎بیان می‎ ‎کند. نه‎ ‎رجربیکن‎ ‎و‎ ‎نه‎ ‎باکوفون‎ ‎ورولام‎ ‎و‎ ‎نه‎ ‎لئوناردو‎ ‎داوینچی‎ ‎و‎ ‎نه‎ ‎گالیله‎ ‎هیچ کدام‎ ‎پایه‎ ‎گذار علم‎ ‎تحقیقی نیستند‎. ‎پیش‎ ‎از‎ ‎آنان‎ ‎علم‎ ‎فیزیک‎ ‎تحقیقی‎ ‎و‎ ‎آزمایشی‎ ‎به‎ ‎وسیله‎ ‎دانشمندان‎ ‎اسلامی‎ ‎پایه‎ ‎گذاری‎ ‎شده‎ ‎بود همان طور‎ ‎که‎ ‎علم‎ ‎طبیعی‎ ‎مدرن‎ ‎کنونی‎ ‎یک‎ ‎تئوری‎ ‎متناسب‎ ‎را‎ ‎با‎ ‎آزمایش‎ ‎تنظیم‎ ‎شده‎ ‎ربط‎ ‎می‎ ‎دهد‎ ‎تا‎ ‎به نتیجه‎ ‎برسد.‏‎ ‎ابن‎ ‎هیثم‎ ‎در‎ ‎آن‎ ‎زمان‎ ‎عینا‎ ‎همین کا‎ ‎ر‎ ‎را‎ ‎می‎ ‎کرد.‏‎ ‎در‎ ‎طول‎ ‎دوران‎ ‎زندان‎ ‎خود‎ ‎انتخاب‎ ‎می‎ ‎کند و‎ ‎در‎ ‎سال های‎ ‎آزادی‎ ‎دوباره‎ ‎باز‎ ‎می‎ ‎یابدش‎ ‎و‎ ‎به‎ ‎آزمایشاتی‎ ‎پرداخت‎ ‎که‎ ‎سراسر‎ ‎بخش‎ ‎هندسه‎ ‎نور‎ ‎را‎ ‎به زمینه‎ ‎بارآور‎ ‎علمی‎ ‎تبدیل‎ ‎کرد‎ . ‎چگونه‎ ‎ماه‎ ‎گرفتگی‎ ‎به وجود‎ ‎می‎ ‎آید‎ ؟
‎اگر‎ ‎ماه‎ ‎به خودی‎ ‎خود‎ ‎نور‎ ‎نداشته باشد‎ ‎و‎ ‎نورش‎ ‎را‎ ‎از‎ ‎خورشید‎ ‎دریافت‎ ‎کند؟ این‎ ‎سئوال‎ ‎نجومی‎ ‎او‎ ‎را‎ ‎متوجه‎ ‎سایه‎ ‎انداختن‎ ‎یک‎ ‎جسم‎ ‎در‎ ‎اثر‎ ‎جسم‎ ‎دیگر‎ ‎نورانی‎ ‎محیط‎ ‎کرد‎.‎‏ در‏‎ ‎این‎ ‎موقع‎ ‎برای‎ ‎خودش‎ ‎مرکز‎ ‎نور‎ ‎می‎ ‎سازد‎ ‎و‎ ‎به‎ ‎آزمایش‎ ‎های‎ ‎سیستماتیک‎ ‎مختلفی‎ ‎که‎ ‎برایش‎ ‎ارزش علمی‎ ‎داشت‎ ‎می‎ ‎پردازد‎ ‎و‎ ‎نوشته‎ ‎اش‎ ‎را‎ ‎درباره‎ ‎طبیعت‎ ‎و‎ ‎خواص‎ ‎به وجود‎ ‎آمدن‎ ‎سایه‎ ‎نامیده‎ ‎است‎.‎‏ او‏‎ ‎اولین‎ ‎کسی‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎دوربین‎ ‎جعبه‎ ‎ای‎ ‎یک‎ ‎سوراخه‎ ‎مدل‎ ‎اولیه‎ ‎دوربین‎ ‎عکاسی‎ ‎را‎ ‎ساخته‎ ‎و‎ ‎با‎ ‎آن‎ ‎به آزمایش‎ ‎نور‎ ‎پرداخت‎.‎‏ این‎ ‎جعبه‎ ‎یک‎ ‎سوراخه‎ ‎مستقیم‎ ‎پخش‎ ‎شدن‎ ‎اشعه‎ ‎نور‎ ‎را‎ ‎به‎ ‎او‎ ‎ثابت‎ ‎می‏کند.
لئوناردو‎ ‎داوینچی‎ ‎ایتالیایی‎ ‎که‎ ‎مدعی‎ ‎اختراع‎ ‎دوربین‎ ‎عکاسی‎ ‎وپمپ‎ ‎آب‎ ‎و‎ ‎هنر‎ ‎تراشکاری‎ ‎و‎ ‎اولین هواپیما‎ ‎است‎ ‎به‎ ‎طور‎ ‎چند‎ ‎جانبه‎ ‎تابع‎ ‎دانشمندان‎ ‎اسلامی‎ ‎بوده‎ ‎است‎ ‎و‎ ‎قابل‎ ‎اثبات‎ ‎است‎ ‎که‎ ‎شدیدا‎ ‎تحت تأثیر‎ ‎کتابهای‎ ‎علمی‎ ‎و‎ ‎آزمایشات‎ ‎حسن‎ ‎بن‎هیثم‎ ‎قرار‎ ‎داشته‎ ‎است‎.‎
موارد فراوانی از پیشرفت های مسلمین در علومی که اکنون غرب داعیه دار ابداع آن است وجود دارد که در این مقال با توجه به محدویت گفتار به نمونه های معدودی اشاره شد.

مصطفی محققی