مکتب ادبی

مکتب ادبی مجموعه نظریه ها و خصوصیت هایی است که در اوضاع و احوال فرهنگی، اجتماعی و سیاسی دوره ای، در ادبیات یک یا چند کشور به وجود می آید. این خصوصیت ها به طور معمول در آثار گروهی …

مکتب ادبی مجموعه نظریه ها و خصوصیت هایی است که در اوضاع و احوال فرهنگی، اجتماعی و سیاسی دوره ای، در ادبیات یک یا چند کشور به وجود می آید. این خصوصیت ها به طور معمول در آثار گروهی از نویسندگان و شاعران مشترک است و باعث تمایز آثار آن ها، از آثار دیگر نویسندگان و شاعران می شود.اغلب این خصوصیت ها را منتقدان یا نویسندگان و شاعران بزرگ، از آثاری که این خصوصیت های مشترک را در خود داشته اند، استخراج و به عنوان دستورالعمل و ضابطه های اصولی هر مکتب معرفی کرده اند. آن گاه از طریق پیروانی که برای خود یافته اند، دوره ای کوتاه یا طولانی را به خود اختصاص داده اند.ویژگی های هر مکتب، به طور معمول در آثار ادبی، به تدریج آشکار می شود. هر مکتب اغلب دنباله و نتیجه طبیعی مکتب قبلی و گاه عکس العمل و طغیانی ضد آن است؛ بدین ترتیب، ظهور هیچ یک از مکتب ها ناگهانی و بی مقدمه نبوده است و اغلب نشانه هایی از هر کدام را در آثار ادبی دوره ماقبل آن می توان یافت که رفته رفته بر اثر اوضاع و احوال و جوی که در آن امکان رشد داشته، پرورش یافته و خصایص و ویژگی های آن برجسته تر و نمایان تر شده است.
در حقیقت، چه بسا که پایه گذاران اولیه هر مکتب، خود نیز از خصلت های ویژه کارشان آگاه نبوده اند و شخص یا اشخاصی دیگر که اغلب منتقد یا هنرمند بوده اند، شیوه های هنری آن ها را تشخیص داده و تدوین کرده اند و آن ها را در بیانیه ای که به اصطلاح مانیفیست یا مرام نامه می نامند، اعلام کرده و هدف ها و روش های هر مکتب را توضیح و شرح داده اند، سپس هنرمندان دیگری آن روش ها را ادامه داده و تکمیل کرده اند و این گونه، مکتبی شکل گرفته است. اما گاه به ندرت اصول بعضی از مکتب ها در وهله اول به شکل تئوری و نظریه اعلام شده و سپس شاعران و نویسندگان آن را به مرحله عمل درآورده اند؛ در این صورت، در اغلب موارد گروهی با اصول عقاید، روش ها و هدف های مشترک گردهم آمده اند، مرام نامه خود را اعلام و آن را در آثار خود اعمال کرده اند و تلاش آن ها که اغلب در جمع معدودی محدود بوده و تنها شکل جریانی ادبی را داشته است، منجر به پیدایش مکتبی خاص شده است.
به طور معمول، مکتب ها، بر اساس نظرگاه های فلسفی نسبت به هنر و زندگی معمول در هر زمان به وجود آمده است، اما گاه این نظرگاه ها، ریشه در گذشته های دورتر داشته و اغلب نوعی دلزدگی و عکس العمل نسبت به زمان حال، باعث رو آوردن فلسفه و دیدگاه های هنری گذشته و در نتیجه تجدید حیات آن ها شده است، البته این قانونی کلی نیست و در مورد بسیاری از مکتب ها صدق نمی کند.بینشی که فیلسوفان و هنرمندان هر دوره نسبت به هستی و دنیای اطراف خود داشته اند -که آن خود نیز حاصل اوضاع و احوال اجتماعی و سیاسی آن دوره است مهم ترین عامل ظهور هر مکتب شمرده می شود. در هر مکتب آن چه بیشتر مهم و قابل بررسی ا ست، همین نحوه نگرش به دنیا و زمینه فلسفی پیشوایان آن است. در نتیجه همین نگرش و همراه با آن، تغییراتی در شکل بیان هنری نیز به وجود می آید. نوع بهره گیری از زبان و کیفیت به کارگیری واژه ها تفاوت می یابد و به طور خلاصه، طرز تفکر و ذهنیت، در شیوه بیان هنری اثر می گذارد و خصوصیتی برای تمایز مکتبی از دیگر مکتب ها می شود. گاه پیدایش و رواج مکتبی، باعث توجه عمده به یک یا چند گونه از انواع ادبی می شود و حتی گاه شکل های تازه و وسایل جدیدی برای بیان هنری به وجود می آورد.
هرچند ظهور هر مکتب، حاصل اوضاع و احوال اجتماعی و سیاسی، فرهنگی و فکر مسلط فلسفی در هر دوره است اما گاه اتفاق افتاده است که مکتب هایی متفاوت، به طور تقریبی هم زمان با هم در کشوری واحد به وجود آمده و در کنار یکدیگر رشد کرده است و با همه تفاوت هایی که با هم داشته، هر کدام برای خود پیروانی یافته است. به نظر می رسد که این تنوع بیشتر محصول دورانی است که هنر و ادبیات از دایره تنگ طبقه ای خاص بیرون آمده و در بین طبقات مختلف مردم، گسترش به نسبت وسیع داشته است و هرچه این دایره وسیع تر و بهره گیری از هنر عام تر شده است، ذوق ها و سلیقه ها و جهان بینی های متفاوت، مکتب هایی متنوع تر و متعددتر را در زمان و مکان واحد به وجود آورده است؛ همین تنوع را حتی می توان در آثار یک نویسنده یا شاعر یافت، به طوری که گاه تعیین تعلق یک نویسنده به مکتبی خاص مشکل و غیرممکن است.بعضی از نویسندگان و شاعران در دوره های مختلف زندگی خود، گرایش های متفاوت داشته اند و چه بسا که شاعر یا نویسنده ای با توجه به خصوصیت ها و ویژگی های آثارش در دو مکتب جداگانه قرار می گیرد و آثار او به حسب گرایش هایی که در دوره های مختلف زندگی داشته است، در مکتب های متفاوت طبقه بندی می شود.
از آن جمله می توان از گوته (۱۷۹۴-۱۸۳۲م) شاعر و نویسنده آلمانی نام برد که آثار متعدد او در دو مکتب رمانتیسم و نوعی خاص از کلاسیسیسم قرار می گیرد.اغلب کتاب های ادبی در وهله اول در کشوری ظاهر شده سپس به ادبیات کشورهای دیگر راه یافته است و گاه در کشورهای دیگر زمینه ای مناسب تر از کشور مبداء خود یافته و در سرزمین جدید رشدی بیشتر پیدا کرده است، یا در عین حفظ اصول و مبانی خود، تغییرات و تحولاتی پذیرفته است.

برگرفته از واژه نامه هنر داستان نویسی