نگاهی به جغرافیای تاریخی اردبیل

شهر اردبیل در قسمت علیای رودخانه ای که حمد الله مستوفی آن را «اندر آباد» نامیده است واقع شده است. این رود خانه کمی پایین تر با رود اهر که از سمت چپ به رود خانه اردبیل می پیوندد ملحق …

شهر اردبیل در قسمت علیای رودخانه ای که حمد الله مستوفی آن را «اندر آباد» نامیده است واقع شده است. این رود خانه کمی پایین تر با رود اهر که از سمت چپ به رود خانه اردبیل می پیوندد ملحق شده و اندکی پایین تر از پل خدا آفرین به رود ارس می ریزد.
رود خانه اردبیل و رود خانه اهر اولی از دامنه شرقی و دومی از دامنه غربی کوه سبلان که کوه عظیمی است و مشرف بر اردبیل است سرچشمه می گیرند و از دامنه جنوبی آن کوه رود خانه سراو یا سراب سرازیر می شود و به سمت غربی جاری گردیده به دریاچه ارومیه می ریزد.
ابن حوقل جغرافیدان بزرگ مسلمان در قرن چهارم هجری اشتباها کوه سبلان را از کوه دماوند که در چند فرسخی شمال تهران و مرتفع ترین قله ایران است بزرگ تر شمرده است.
دامنه های کوه سبلان از درخت پوشیده شده و دهکده ها و آبادی های متعدد آنجا را حمد الله مستوفی نام برده وی در این باره می گوید: خود کوه از پنجاه فرسخی دیده می شود و تابستان و زمستان همواره پوشیده از برف است و نزدیک قله آن چشمه ای است که همیشه سطح آن یخ بسته است و در حوالی کوه سبلان دو قله دیگر است: یکی کوه سراهند در شمال اهر و دیگری سیاه کوه که مشرف بر کلانتر است، و کلانتر شهری کوچک است واقع در میان درختان و رود خانه ای کشتزار های آن را مشروب می سازد.
اردبیل در قرن چهارم هجری قمری کرسی (پایتخت) آذربایجان بوده است. اصطخری در این باره می گوید: گرد شهر بارویی است که طول هر جانب آن دو سوم فرسخ است، خانه ها بیشتر از آجر و گل ساخته شده و ساخلویی در آن شهر مستقر است. حول و حوش آن بسیار حاصلخیز و عسل آن مشهور است و وی از قلعه اردبیل سخن رانده است و در این باره گفته است: بازار اردبیل به شکل صلیب در چهار راسته است و مسجد در وسط چهار بازار واقع شده است و در بیرون شهر حومهٔ بسیار بزرگی وجود دارد. در سال ۶۱۷ هجری قمری اردبیل به باد غارت مغول ها رفت و خراب شد در صورتی که اندکی پیش از آن تاریخ که یاقوت حموی آنجا را دیده بود شهری آباد و پر جمعیت بوده است.
اردبیل را ایرانیان قدیم «باذان فیروز» می نامیدند و در قرن هشتم، که حمد الله مستوفی کتاب خود را می نوشت، اگر چه اردبیل دیگر شهر عمده و کرسی آذربایجان نبوده است ولی بسیاری از عظمت گذشته خود را باز یافته بود و در قرن دهم یعنی درست در آغاز حکومت صفویه پیش از تبریز و اصفهان و چندی پایتخت تمام کشور بوده است.
اهر در یک صد و پنجاه میلی باختر اردبیل برکنار رود اهر واقع است و در کتاب های جغرافی نویسان قدیم عرب اسم آن ذکر شده و یاقوت حموی آن را شهری خوش ساخت وصف کرده که در شمال آن کوه سراهند واقع است. اطراف شهر اهر شهر های کوچک بسیاری در دامنه کوه وجود داشته است که آنها را هم یاقوت حموی و هم حمد الله مستوفی نام برده اند ولی تشخیص این نام نیز تعیین مکان هر یک دشوار است و ناحیه ای که این شهر در آن واقع بود «پیشکین» (به تلفظ امروز «مشکین») نام داشت و از نام خاندانی که در قرن هشتم در آنجا حکومت داشته بودند مأخوذ بود. شهر پیشکین در یک منزلی اهر و اصلا «وراوی» نام داشته است.

ساناز علیمحمدی