تا آنجا که در ياد تاريخ است، ارامنه هميشه و در همه حال ارتباطى معنوى و مادى با ايران زمين داشته‌اند. علاوه بر آنکه ارمنستان سال‌ها جزئى از پادشاهى بزرگ ايران بود، پس از استقلال نيز ارتباط معنوى خود را با ميهن ما قطع نکرد. بى‌ترديد، آغاز ارتباط ارامنه با ايران، به شکلى عميق و قابل تعميق، از دوران حکومت هخامنشيان آغاز مى‌شود. ارامنهٔ آن عهد، که پيش از ظهور مسيحيت مى‌زيستند، مردمى بودند فعال و زحمت‌کش و در جوار آن فرهنگ‌دوست و هنرپرور. آثارى که از ارامنهٔ آن زمان بر جاى مانده است از روح صلح‌طلب و جواياى اين قوم حکايت مى‌کند. از سوئى دگر، مبادلهٔ فرهنگى ارامنهٔ قديم با ايران، وجوهى مختلف داشت و يا آنکه اين مبادله بيشتر تابع سليقه و طرز سلوک خاندان هخامنش قرار مى‌گرفت، هرگز از ميان نمى‌رفت. آمد و شد و اقامت ارامنه در ايران قديم غالباً به آسانى تحقق مى‌يافت و از اين‌رو ادبيات و فرهنگ سرزمين کهن‌پاى ما تأثيرى شگرف بر روح جستجوگر ارامنه نهاد. در مقابل ايرانيان نيز ارامنه را پاس و حرمت مى‌داشتند و از زبان و فرهنگ و هنر ويژه آنها به نيکى ياد مى‌کردند. ارتباط ارامنه با ايرانيان، در دوران پادشاهى ساسانيان نيز حفظ شد و با آنکه به‌عنوان ملتى مستقل مى‌زيستند، در هيچ موردى به دوستى با ايران پشت نکردند. ظهور مسيحيت و گرايش غالب ارامنه به آئين مسيح، اگرچه تمدن و فرهنگ ارمنى را دچار تحول کرد، اما هرگز نتوانست شيرازهٔ خصوصيات خلقى و عاطفى اين قوم را تغيير دهد. به اين لحاظ، چه در دوران پادشاهى ساسانيان و چه در عهد اسلام، ارامنه به ايران رفت و آمد مى‌کردند و گروه کثيرى از آنان در گوشه و کنار ميهن ما به‌سر مى‌بردند. حتى در بسيارى موارد، امتيازاتى که از جانب سلاطين وقت به ارامنهٔ ايران داده مى‌شد، مورد اعتراض ديگر اقليت‌هاى مذهبى بود.
قره کليسا
يکى از دلايل بارز قدمت ارتباط ارامنه با ايران، قره کليسا است. اين قره کليسا قديمى‌ترين کليساهاى جهان است که ۱۹۰۰سال پيش وسيلهٔ يکى از حواريون مسيح به نام طاطاوس، بزرگ در آذربايجان (بخش چالدران) ساخته شد. کليساى عظيم قره، که هم‌چنان پابرجا است، همه ساله گروه کثيرى از ارامنهٔ ايران و جهان را به خود جلب مى‌کند و در طول تاريخ موجب مهاجرت بسيارى از ارامنه به ايران شده است. طبق روايات مذهبى مسيحيان، طاطاوس بزرگ را در محراب کليسا گردن زدند و به خاک سپردند و از اين‌رو هر سال در روز شهادت او ناقوس قره کليسا به صدا درمى‌آيد و هزاران ارمنى با خلوص نيت به دعا و نيايش برمى‌خيزند. جالب آن است که وقتى ارامنه براى بزرگداشت شهادت طاطاوس به قره کليسا مى‌آيند سوگوارى نمى‌کنند، بل ساز و دهل به‌دست مى‌گيرند و مى‌زنند و مى‌خوانند، زيرا معتقد هستند که شهادت بزرگ‌ترين افتخار و سعادتى است که نصيب يک فرد مى‌شود.
نذر ارامنه
ارامنه عادت دارند که براى خوشبختى بچه‌هاى خود نذر کنند و جالب آنکه يکى از بزرگ‌ترين نذرهاى آنها آن است که طفل را روز برگزارى مراسم شهادت طاطاوس در کليساى مقدس قره تعميد دهند. به‌علاوه، يک روز قبل از مراسم، آنهائى که، نذر قربانى گوسفند دارند گوسفندان خود را نزد کشيش بزرگ کليسا مى‌آورند و نخست گوش گوسفند را مى‌برند تا خون جارى شود. کشيش بزرگ، ضمن خواندن ادعيه مخصوص، مقدارى نمک به گوسفند مى‌خوراند و حيوان را براى قربانى کردن آماده مى‌سازد. قسمت کليسا از نظر باستانى داراى ارزش فراوان است. ساختمان اين کليسا دو قسمت ويژه دارد. قسمت نيمه‌ويران که با سنگ‌هاى سفيد ساخته شده است و از دوران‌هاى دور حکايت مى‌کند و قسم جديد که پس از زلزله سال ۱۳۱۹ ميلادى با سنگ‌هاى سياه ساخته شد. حجارى‌ها و قنديل‌هاى مخصوص اين کليسا ميان باستان‌شناسان شهرت ويژه‌اى دارد.