ارمنيان ايران که در بيشتر شهرها و قصبات به‌طور اجتماعى و فردى زندگى مى‌کنند داراى صدها کليسا يا نمازخانه بوده و هستند که ميان آنها چندين دير يا وانک هم وجود داشته و دارد.
تعداد اين ديرها به هفت باب مى‌رسد که يکى از آنها، از آن راهبه‌ها و شش باب ديگر از آن راهيان بوده که از اين تعداد فعلاً چهار ديرآباد و داير مى‌باشد و بقيه ويران گشته است.
دو باب در آذربايجان (دير استپانوس مقدس و دير تادئوس مقدس) و دو باب در اصفهان (دير آمنا پرگيچ مقدس و دير راهبه يا کارمارينه مقدس) دو دير داير اصفهان در قرن هفدهم، به‌وسيله ارمنيانى که از جلفا به جلفاى اصفهان آورده شدند ساخته شد. دو باب دير آذربايجان در قرن هفتم و قرن نهم ميلادى ساخته شد.
دير تادئوس مقدس يا قره کليسا (وانک سورپ تادئوس)
دير تادئوس مقدس، اين دير که به نام يکى از حواريون حضرت مسيح مى‌باشد در آذربايجان غربى ميان خوى و ماکو قرار دارد. بنا به‌رواياتى حضرت تادئوس پس از مصلوب شدن حضرت مسيح بنا به امر او به ارمنستان رفت ولى کمى بعد در آنجا به شهادت رسيد و در سر گور اين شهيد نمازخانه‌اى کوچک ساخته شد و در قرن هفتم به‌صورت کليساى بزرگى درآمد.
نمازخانه دير داراى دو قسمت است سمت شرقى آنکه گنبد کوچکى دارد با سنگ سياه اما در قسمت غربى از ۱۸۱۱ تا ۱۸۲۲ با سنگ سفيد تجديد بنا گرديد.
وانک سورپ استپانوس
وانک سورپ استپانوس، در نزديکى کرانه رود ارس قرار دارد و آن محل را دره شام مى‌گويند و کوهى که دير در دامنه آن ساخته شده ماقارت نام دارد، از اين‌رو به آن دير ماقارت نيز مى‌گويند.
کليساى دير از لحاظ معمارى يکى از زيباترين بناهاى ارمنى به‌شمار مى‌رود. گنبد مخروطى ستاره‌اى شکل و داراى ۱۶ ضلع مى‌باشد. در قمست شمالى کليسا يک نمازخانه کوچک نيز وجود دارد که به نام دو تن حوارى حضرت مسيح، بغوس و پطروس ناميده شده است.
کليساى وانک جلفاى اصفهان
کليساى وانک جلفاى اصفهان که ديوارهاى خارجى کليسا با آجر تراشى ولى درون کليسا با گچ پوشانيده شده، از اره آن با کاشى‌هاى الوان نقاشى شده به بلندى ۹۷/۱ متر و از آن به بالا تا زير سقف گنبد با عکس‌هاى رنگ و روغنى و گل و بوته لاجوردى برگرفته از کتاب انجيل و تورات تزئين يافته است. کاشى‌ها و زير پنجره‌هاى روى ديوار طرف شمالى و جنوب‌غربى کتيبه‌هائى وجود دارد. کليسا داراى دو برج ناقوس و داراى تأسيساتى چون چاپخانه، کتابخانه با بيست هزار جلد کتاب ارمنى و فارسي، موزه که داراى تابلوهاى نفيس ملى و مذهبى و غيره است.