مجموعهٔ امام (شاه‌ولى) تفت

مجموعهٔ امام تفت در ميدان مرکزى شهرستان تفت قرار دارد. اين مجموعه شامل مسجد، بقعه، حسينيه، آب‌انبار، بازار و مدرسه است که با فاصلهٔ بسيار نزديکى از هم قرار گرفته‌اند.

مسجد

مسجد امام (شاه‌ولي) به دستور خانش‌بيگم خواهر شاه‌تهماسب در قرن نهم هـ.ق ساخته شد.ساختمان مسجد از خشت و آجر و داراى تابستانخانه‌اى با ايوان، گنبد و گرمخانه‌اى در ضلع غربى آن است. بالاى گنبد مأذنه‌اى وجود دارد و راه‌پلهٔ دسترسى به آن، از روى گنبد و در ضلع شمالى آن ساخته شده است. فرش‌بام گنبد از آجر خفتهٔ راسته است.


پوشش گرمخانه طاق و تويزهٔ آجرى و بصورت کاربندى است. درِ چوبى ظريف و کنده‌کارى شده، کتيبهٔ کاشى معرق به خط نسخ در اطراف در، يک قطعه چوب منبت و آلت‌سازى شده به شکل مثلث که بالاى سردر نصب شده، شبکهٔ گچ‌برى ظريف، نورگير بالاى محراب و سنگ مرمر منصوب در محراب، از ظرايف هنرى اين بنا است.

بقعه

اين بنا شامل دو گنبد بزرگ و کوچک است. در دو طرف گنبد ضلع‌هاى شمالى و شرقي، راهروهايى وجود دارد. در ضلع غربى آن، راهرو به يک ايوان با سه طاق‌نما و دو ستون نماسازى شده، تبديل شده است. اختلاف ارتفاع بنا از کف ميدان به اندازهٔ هفت پله است.


پوشش بام گنبد، ترکيب آجر لعاب‌دار سبز و لاجوردى‌رنگ و آجر ساده است و کلمهٔ علي بر بام گنبد و کلمهٔ ياعلي در ساق آن تکرار شده است. هم‌اکنون، بقعه محل کتابخانهٔ عمومى شهر است.

حسينيه

آب‌انبار

اين آب‌انبار در ضلع جنوب شرقى حسينيه قرار دارد و داراى سردرى آجرى و سه بادگير در اطراف خزينه است.

بازار

مصالح ساختمانى بازار خشت و گل و پوشش بام آن اندود کاهگل است. برخى از درهاى قديمى چوبى آن باقى‌مانده است.

مدرسه

ساختمان مدرسه خشتى و ننماسازى آن آجرى است. پوشش سقف اتاق‌هاى مدرسه همگى در جهت طولى بصورت ضربى ساده و در جاهاى ضرورى جهت جلوگيرى از رانش، از ميل مهار استفاده شده است. قسمت ورودى ساختمان بصورت گل و بوتهٔ آجري، نماسازى شده است. لبهٔ درگاه‌هاى ساختمان در قسمت مشرف به حياط با بکارگيرى آجرهاى پيش‌ساخته موج‌دار، نماسازى شده است.

مجموعهٔ شهداى فهرج

محوطهٔ تاريخى مجموعهٔ شهداى فهرج در فاصلهٔ سى و سه کيلومترى شهرستان يزد و در مسير جادهٔ اصلى شهرستان بافق قرار دارد. اين مجموعه داراى سه حياط است. در يکى از حياط‌ها درخت سرو کهنسالى وجود داشت که بر اثر خشک شدن آب قنات مريم‌آباد هم‌اکنون خشک شده است. همچنين در اين حياط، ورودى آب‌انبارى قرار داشت و براى مصرف اهالى روستا بود. از حياط کوچک وسط عمارت، پاياب قنات مريم‌آباد مى‌گذشت. در يکى از اتاق‌ها چندين قبر وجود دارد که آنها را به مزار شهدا نسبت داده‌اند؛ ولى بدليل آسيب‌ديدگى سنگ مزارها، نام متوفى مشخص نيست. تنها نوشتهٔ روى يک سنگ باقى‌مانده است و روى آن نام مجدالدين حسن نامي حک شده و مربوط به قرن نهم هـ.ق است.