جغرافیای انسانی

سابقه تاریخی سکونت

بیش از ورود آریائی‌ها به سرزمینی که امروز آذربایجان نامیده می‌شود، مردمان بومی در این سرزمین حضور داشتند و زندگی می‌کردند. آثار باستانی زیادی چون تپه حسنلو در نقده و گوی‌تپه این نکته را اثبات می‌کند.

بومیان اغلب به کشاورزی، دامپروری و پرورش اسب مشغول بودند. پس از ورود آریائی‌ها این مردم مسالمت‌جو نیز جذب آنها شدند و در کنار آنها زندگی صلح‌آمیزی را ادامه دادند تا پس از گذشت قرن‌ها، مردمان بومی و غیربومی درهم آمیخته و ادغام شدند.

نام آذربایجان و وجه تسمیهٔ آن: آذربایجان در دورهٔ هخامنشیان و قبل از آن، کشور ”ماد“ نامیده می‌شد و از مهمترین ایالت‌های کشور به‌شمار می‌رفت.

”استرایون“، جغرافیدان یونانی، معتقد است که پس از استیلاء اسکندر مقدونی بر ایران، سرداری به‌نام ”آتروپات“ از سرزمین ماد برخاست و نگذاشت که این سرزمین به‌دست یونانیان بیفتد. از این جهت این سرزمین به‌نام او ”آتروپاتکان“ خوانده شد که بعدها به آذربادگان و بعد از اسلام به آذربایجان تغییر نام داد.

در استان آذربایجان غربی، سه نوع زندگی مشاهده می‌شود: زندگی شهری، زندگی روستائی و زندگی عشایری.

زندگی شهری

در انتخاب ی مکان برای شهر، مجموعه‌ای از عوامل طبیعی، انسانی و اقتصادی مؤثر هستند. در این استان عوامل طبیعی عبارتند از:

۱. موقع جغرافیائی و ناهمواری‌ها و آب‌وهوا

۲. منابع آب

۳. پوشش گیاهی و خاک و ...

۴. موقعیت ارتباطی

دو عامل ناهمواری و آب‌وهوا از عوامل مهم مکان‌گزینی شهرها در استان بوده و شرایط اقلیمی نیز خود نتیجهٔ پراکندگی ناهمواری‌ها و به‌ویژه ارتفاع آنها است.

علاوه بر این، شهرهای استان بیش‌تر در نواحی‌ای دیده می‌شوند که بارندگی کافی برای کشاورزی و نیز آب آشامیدنی مورد نیاز وجود دارد. همواره مکان‌گزینی، پیدایش و توسعهٔ شهرهای استان به نزدیکی منابع آب وابسته بوده و به‌رغم ضرورت‌ها و شرایط امنیتی، دفاعی و ... شهرها در نزدیکی این منابع پدید آمده‌اند. شهرهای جلگه‌ای و پایکوهی استان از جملهٔ این‌گونه شهرها هستند. در شهرهای استان منابع آب به سه صورت یافت می‌شود:

- آب‌های جاری

- آب‌های زیرزمینی؛ شامل قنات، چشمه، چاه و ...

- آب‌های ذخیره‌ای؛ شامل آب‌بندها و سدها

اکثر شهرهای استان در امتداد سواحل رودها به‌وجود آمده‌اند؛ زیرا آب رودها در تکوین و توسعهٔ شهرهای مهم و پرجمعیت نقش مهم و مؤثری دارد. علاوه بر این، حفر کانال‌هاو چاه‌های معمولی، عمیق و نیمه‌عمیق در بسط و توسعهٔ جوامع انسانی به‌خصوص جوامع شهری مؤثر بوده است.

عوامل انسانی و اقتصادی نیز در پیدایش و شکل‌گیری شهرهای استان آذربایجان‌غربی نقش مؤثری داشته و عبارتند از:

۱. عامل نظامی، دفاعی و امنیت

۲. عامل ارتباطی

۳. نزدیکی به مرز

۴. موقعیت اقتصادی

۵. واقع شدن در مسیر بزرگ راه‌های مهم تجارتی و بازرگانی

بدون شک تاریخ بر تحول استان آذربایجان‌غربی در چگونگی پیدایش شهرها و ارتفاع‌گزینی آنها نقش مهمی داشته است از جمله اینکه در گذشته، به‌دلیل عدم وجود امنیت کافی، جمعیت‌هائی از مردم برای دفاع از خود به کوه‌ها و مناطق مرتفع پناه می‌بردند و بدین‌طریق شهرهائی را بنیان نهادند. در آن زمان‌ها جلگه‌های ناامن همواره در معرض تاخت و تاز اقوام مهاجم بود. شهرهای استان در نواحی زیر به‌وجود آمده‌اند:

۱. نواحی کوهستانی

۲. نواحی دشت‌های پایکوهی

۳. نواحی جلگه‌ای

۴. داخل دره‌ها

بیش‌تر شهرها و روستاها در درون دره‌های عریض که به آب دسترسی دارند. استقرار یافته و کانون‌های پرجمعیت نیز در داخل این دره‌ها شکل گرفته‌اند. به‌طور کلی، جمعیت متناسب با شرایط محیطی و موقعیت جغرافیائی در بخش‌های مختلف استان پراکنده شده است. همان‌طور که می‌دانیم، هر چه ارتفاع افزایش می‌یابد، به‌دلیل کاهش دما، از تعداد شهرها و جوامع انسانی کاسته می‌شود. پس افزایش ارتفاع که کاهش دما را به همراه دارد در توسعه و گسترش شهرها نقش قابل توجهی دارد.

شهرهای استان عمدتاً بر روی جلگه‌ها پایکوهی وابسته به منابع اب به‌وجود آمده‌اند. در طول تاریخ نیز موقعیت دفاعی و امکان دسترسی به نواحی حاصلخیز جلگه‌ای و پایکوهی، موجب رشد و شکوفائی شهرها شده است.

نواحی پایکوهی و دره‌های داخلی، مناسب‌ترین محل برای استقرار شهرهای استان است. در داخل دره‌های کوهستانی و پایکوهی مشرف به دشت‌ها و جلگه‌ها امکاناتی چون زمین کافی برای استقرار شهرها و مناطق اطراف آنها و منابع آب جاری و زیرزمینی فراهم است. جریان آب رودها در دامنه‌ها و بر روی جلگه‌های پایکوهی باعث توسعهٔ این شهرها می‌شود. آب مورد نیاز بعضی از این شهرها نیز از طریق آب‌های زیرزمینی تأمین می‌گردد.

جدول ویژگی‌های شهرستان‌های آذربایجان‌غربی