غار باستانى کرفتو
غار کرفتو در شهرستان ديواندره، در ۷۲ کيلومترى شرق شهرستان سقز قرار دارد. با توجه به تحقيقات به عمل آمده، در دوران مزوزوييک کرفتو در زير آب بود و در اواخر اين دوره ارتفاعات آن از آب خارج شد. غار کرفتو از غارهاى آهکى و طبيعى است که در ادوار مختلف جهت استفاده و سکونت انسان تغيير حالت داده و با معمارى صخره‌اى در چهار طبقه، در دل کوه حفر شده است.
مستشرقين و محققين بسيارى از جمله دمرگان، راولينسون، کرپورتر، خانيکف و فون‌گال از غار کرفتو بازديد و نقشه‌هايى از آن تهيه و ارائه نموده‌اند. کرپورتر نقشه غار را تهيه کرد، استين آن را تکميل و فون‌گال آن را تصحيح کرد. در مقالاتى که توسط محققين به چاپ رسيده، به دليل وجود کتيبه‌اى يونانى بر سر در يکى از اتاق‌هاى طبقه سوم، از اين غار به عنوان معبد هراکلس (هرکول) نام برده شده است. ترجمه اين کتيبه چنين است: در آنجا هراکلس سکونت دارد باشد که پليدى در آن راه نيابد.
اين غار در ميان غارهاى دست‌کن ايران، از معمارى کاملى برخوردار است. ورودى غار از دامنه کوه حدود ۲۵ متر فاصله دارد. در گذشته راهى نسبتاً سخت و دشوار در کمر کوه، بازديدکنندگان را هدايت مى‌کرد. ولى امروزه با عبور از پلکانى فلزى مى‌توان به دهانه ورودى غار رسيد.
در معمارى صخره‌اى اين غار چهار طبقه شناسايى شده است. اين امر از اهميت ويژه‌اى در معمارى صخره‌اى برخوردار است. در معمارى غار، علاوه بر ايجاد اتاق‌ها و راهرو‌هاى عبوري، سعى شده تا اتاق‌ها با هم مرتبط باشند و نورگيرها و پنجره‌هايى به سمت بيرون و مناظر طبيعى ارتفاعات مجاور غار تعبيه شده است. بر ديوارهاى غار در بعضى از اتاق‌ها نقوشى به صورت تجريدى از حيوان، انسان و گياه حجارى شده که بيشتر جنبه آيينى دارد.
اين غار در سال ۱۳۷۹ گمانه‌زنى شد و با بررسى باستان‌شناختى در محوطه بيرون و داخل غار، آثارى از دوران‌هاى مختلف به دست آمد، کشف تراشه‌هاى سنگى در طبقه چهارم و محوطه بيرون غار مى‌تواند نشانه‌اى از استفاده انسان در دوران پيش از تاريخ از اين غار باشد. همچنين نمونه سفال‌ها و اشياى به دست آمده، ادامه سکونت انسان را در طول دوران تاريخى اشکانى و ساسانى و دوران اسلامى يعنى قرون ششم تا هشتم هـ.ق مسجل مى‌سازد.
اقداماتى در طول سال‌هاى ۱۳۷۸ و ۱۳۷۹ انجام شده که شامل سامان‌دهى محوطه بيرون غار، پله‌بندي، سکوهاى استراحت، پارکينگ، سرايداري، سرويس‌هاى بهداشتى و برق‌کشى غار است.
غار و محوطه باستانى کله‌کان
منطقه آرندان و کله‌کان در شمال غربى سنندج واقع شده است. اين منطقه درون دره‌اى بسته قرار گرفته و سرچشمه رود آرندان -از سرشاخ‌هاى رودخانه قشلاق- در آن جارى است. اين منطقه از ديرباز به عنوان يکى از کانون‌هاى استقرار انسان در دوران نوسنگى مطرح و هسته اوليه بناى يک دهکده نوسنگى در آن يافت شده است.
غار کله‌کان يکى از کهن‌ترين کانون‌هاى استقرار انسان در دوران جمع‌آورى و مصرف غذا است که در آن آثارى هم‌زمان با ابزارهاى دوره نوسنيگ غار کرفتو به دست آمده است.