عمارت خورشيد در کلات نادر
کلات نادر در فاصلهٔ ۱۴۵ کيلومترى شمال شرق مشهد قرار دارد. بر گرد کلات رشته‌کوهى حصارمانند با کنگره‌هاى منظم کشيده شده و آن را در ميان گرفته است.
در گذشته ورود به کلات از کنار رودخانه‌اى بود که از تنگه‌اى به نام دربند کلات مى‌گذشت اين تنگه که به دروازهٔ ارغون‌شاه يا ارغوان‌شاه نيز مشهور است، به‌مثابهٔ دروازهٔ ورود به کلات بود به همين جهت ميانهٔ آن عارضه‌اى آجرى و پل‌مانند با سه دهنه ساخته شده بود و عبور از دهنه‌ها توسط قراولان که در معبر فراز پل و برج‌هاى ديده‌بانى طرفين مستقر بودند قابل کنترل بود (ن. ک کلنل سى.ام مک گرگر، شرح سفرى به ايالت خراسان، ج ۲، ترجمهٔ اسدالله توکلى طبسى انتشارات آستان قدس رضوي، مشهد ۱۳۶۸ ص ۶۵).
در همان نقطه بر ديوارهٔ صخره‌اى سمت راست درّه کتيبه‌اى به زبان ترکى در وصف نادرشاه نوشته شده که هنوز موجود است. در حال حاضر راه ورود به کلات از طريق تونلى مى‌گذرد که اخيراً احداث شده است. کلات پديدهٔ استثنائى و دژمانندى است که ديواره‌هاى بلند کوه‌هاى هزار مسجد آن را محصور کرده است. در گذشته کلات دو معبر اصلى به نام ارغون‌شاه در مغرب و تفته در مشرق و سه معبر فرعى اضطرارى و صعب‌العبور به نام ده‌چاه، چوب‌بست و کشتانه داشته است. در مجاورت هر يک از معبرها قراول‌خانه و استحکامات دفاعى ساخته شده که آثار و بقاياى آنها هنوز باقى است در کلات علاوه بر مناظر طبيعى زيبا و ديدنى آثار باستانى فراوانى است که از جملهٔ آنها: ديوارهاى دفاعى بر فراز کوه‌ها، بقاياى پادگان‌ها، ارگ فرود، آب‌انبارها و اقامتگاه نادرشاه در خشت، سد نادرى و مسجد کبودگنبد است که اکثراً به دوران افشار تعلق دارند. مهمترين و معروف‌ترين اثر تاريخى کلات بناى زيبا و جالب توجهى است که ظاهراً در سال‌هاى اخير به غلط کاخ خورشيد ناميده شده (مهدى بامداد، آثار تاريخى کلات و سرخس، انجمن آثار ملي، تهران ۱۳۴۴ ص ۹) در صورتى‌که در متون عصر قاجار از آن به‌عنوان مقبرهٔ نادر نام برده شده ٭ و دستور صريح نادر به ساختن مقبره در کلات (محمد کاظم مروي، عالم آراء نادري، تصحيح دکتر محمد امينى رياحي، انتشارات زوار تهران ۱۳۶۴ ص ۸۲۴) آن را تأييد مى‌کند.
٭ کلنل چارلز ادوارد ييت، سفرنامهٔ خراسان و سيستان، ترجمهٔ قدرت‌الله روشنى - مهرداد رهبرى انتشارات يزدان، تهران ۱۳۶۵ ص ۱۴۴ و کلنل سى.ام مک گرگر، همان، ص ۵۷.
اين بناى آجرى که با سنگ تراشيده نماسازى شده، وضعيتى استثنائى دارد. پلان آن هشت ضلعى و ساختمان آن مشتمل بر يک طبقهٔ هم‌کف و زيرزمين مى‌باشد. بر دورادور طبقهٔ هم‌کف پنج رديف پلکان سنگى ايجاد شده که به ايوان‌ها و ايوانچه‌ها منتهى مى‌گردد.
قسمت ميانى طبقهٔ هم‌کف استوانهٔ برج‌مانندى است که از کف ۴۰/۱۷ متر ارتفاع دارد. ادامهٔ برج به بالا و اشراف آن بر فضاهاى اطراف ويژگى خاص و منحصر به فردى را به بنا داده است. تزئين نماى خارجى برج استوانه‌اى نيم‌ستون‌هاى عمودى و موازى با يکديگر است که تمامى سطح برج را شامل شده است. احتمال دارد که اين برج ساقهٔ گنبدى باشد که هيچ‌گاه ايجاد نشده است.
گرداگرد بنا را هشت ايوان در ميان گرفته و بر هر ضلع کوچک که از عقب‌نشينى گوشه‌ها حاصل گرديده، يک ايوان ايجاد شده و بر هر يک از اضلاع بزرگ چهارگانه يک ايوان با دو ورودى در طرفين ساخته شده است. ورودى اصلى مقبره از انتهاء ايوان شرقى بوده که در امتداد آن مسجد کبودگنبد قرار داشته است.
بر بدنهٔ ايوان شرقى تصاويرى نقاشى شده که متناسب با مقبره نيست، احتمال دارد اين نقاشى‌ها به دستور امراى آل‌جلاير که در دوران قاجاريه در کلات نوعى خودمختارى داشتند (کلنل چارلز ادوارد ييت همان ص ۱۴۵) بر ديوارها کشيده شده باشد و آن امرا در آن مقبره مسکن گزيده و عنوان کاخ نيز از آن به بعد به مقبره داده شده باشد. نماى بيرونى ايوان‌ها از سنگ‌هاى تراشيده شده تأمين گرديده و در برخى اسپرها نقش گل و برگ و ميوه‌هاى گرمسيرى از قبيل موز و آناناس تراشيده شده است. اين امر و مشخصات ديگر نقش‌ها حضور هنرمندان هندى را در ساخت و پرداخت بنا مدلل مى‌سازد.
برخى از نقش‌ها نيمه‌تمام باق‌مانده که احتمالاً قتل نادر (۱۱۶۰ هـ.ق) سبب تعطيل نماسازى مقبره شده است. فضاى داخلى طبقهٔ هم‌کف داراى ايوانچه‌هائى در دو طبقه است و رويهٔ بدنهٔ داخلى با نقاشي، کتيبه و رسمى‌بندى آراسته گرديده و نقاشى با طلاکارى همراه است. بر دورادور فضاى هشت‌ضلعى در بالاى ايوانچه‌ها بر سطح يک بستر گچى سورهٔ مبارکهٔ عم‌يتسائلون با رنگ نوشته شده و در انتهاء آن تاريخ جمادى‌الاول سال ۱۱۶۰ به‌جاى مانده است.
عمارت خورشيد در ميان باغى مصفّا در ابعاد ۱۲۲٭۱۶۸ متر ايجاد گرديده است آن باغ بر محور شرقي، غربى استوار بوده و هشت حوض و جوى‌هاى مرتبط آن حوض‌ها بنا را در ميان داشته‌اند. فوران آب از فواره‌هاى متعدد به آن مکان جلوه‌اى رويائى مى‌داده است. در حال حاضر بخشى از محوطهٔ غربى باغ در زير کف کوچه و زمين‌ها و خانه‌هاى مسکونى قرار دارد. در سال‌هاى اخير ميراث فرهنگى خراسان با جديت بازپيرائى آن را آغاز کرده و اکنون نيز در دست اقدام دارد. ٭
٭ جهت آگاهى از جنبه‌هاى فنى معمارى عمارت خورشيد ر.ک مهندس يعقوب دانش‌دوست، کاخ خورشيد کلات و محيط طبيعى آن، مجموعهٔ مقالات کنگرهٔ تاريخ معمارى و شهرسازى ايران، ج نخست، سازمان ميراث فرهنگى در کشور، تهران ۱۳۷۴، ص ۴۷۵.