سنگ‌نبشته مردوک آپال ایدین
در سال ۱۳۴۵ ش. سنگ‌نبشته‌ای به خط میخی بابلی در شمال سر پل ذهاب در دامنه کوهی پیدا شد که به‌وسیله اداره کل فرهنگ و هنر کرمانشاهان به تهران فرستاده شده است.
کشف این سنگ‌نبشته در محل یاد شده که در هزاره ۲ق.م. تحت تسلط پادشاهان کاسی بابل قرار داشته است. از این نظر که ارتباط بابل را با این ناحیه تا حدی روشن می‌سازد، اهمیت ویژه‌ای دارد. مطالعاتی بر روی این سنگ‌نبشته به‌وسیله مهندس علی حاکمی به‌شرح زیر به‌عمل آمده است.
شکل ظاهری سنگ‌نبشته مزبور نامنظم و چهارپهلو و قسمت بالای آن از پائین باریک‌تر است. جنس آن آهک و از سنگ‌های رودخانه‌ای یا آب شست انتخاب شده است. ابعاد آن ۳۶×۶۰ سانتی‌متر می‌باشد. قسمت‌های ناهموار آن را اندکی صاف کرده‌اند تا برای حک و نفر نقوش و کتیبه موردنظر آماده شود.
این سنگ‌نبشته همانند دیگر کتیبه‌های نظیر خود که در شوش و بین‌النهرین به‌دست آمده است به‌اصطلاح قدیمی کودورو معروف است و از سه قسمت متمایز تشکیل می‌شود:
- قسمت اول:
در بالای نقوش برجسته‌ای شامل ۱۷ تصویر در چهارطرف سنگ حجاری شده است. هر یک از این اشکال، رمز و نشان یکی از خدایان بابلی است که به‌صورت تخیلی مجسم شده است. بدین‌ترتیب این کتیبه غالب خدایان مورد پرستش اقوام آن زمان را معرفی می‌کند. معانی بعضی از تصاویر مزبور چنین توجیه و تعبیر شده‌اند:
- در شکل زیر در بالا از چپ به طرف راست:
۱. ستاره چهاربر با چهار اشعه مواج محاط در دایره مظهر خدای آفتاب شمس.
۲. در وسط هلال ماه، علامت خدای ماه‌سین
۳. در سمت راست ستاره هشت بر محصور در دایره، رمز خدای برکت و شادابی ایشتار
۴. ساغری شبیه کفش با دهانه باریک، رمز خدای آتش تسکو
۵. سرقوچ بر سکوئی که در داخل طاق ذوزنقه‌ای‌شکل قرار گرفته است، رمز خدای آب و دریاها اِ آ (Ea) یا آنکی
۶. پرنده‌ای شبیه کلاغ که بر عصائی نشسته است، رمز خدای عالم سفلی بیسوگال یا رمز خدای جنگ اورورو.
۷. حیوان نشسته‌ای شبیه سگ، مظهر خدای عالم سفلی گوله
- شکل زیر ردیف بالا از چپ به راست:
۸. نقش نیزه قایمی که نوک آن به طرف بالا قرار دارد یا آتشدان مظهر خدای بابل مدوک.
۹. دو شاخه منحنی مواج که بر پشت گوسفندی قرار دارد، رمز خدای رعدوبرق و باران اداد.
- شکل زیر ردیف بالا از چپ به راست:
۱۰. دو سکوی مربع‌شکل، معلوم نیست رمز چه خدائی است.
۱۱. سر بز کوهی با گردن بلند که بر سکوئی قرار دارد و معلوم نیست مظهر چه رب‌النوعی است.
۱۲. نیم تنه دو شیر که پشت به‌هم بر روی سکوئی قرار دارند تاکنون معلوم نشده است که نشانه چه خدائی است.
- ردیف پائین از چپ به راست:
۱۳. شکل غزالی که نیمی از بدن آن شبیه ماهی است، رمز خدای آب‌های زیرزمینی آپسو.
۱۴. شکل حیوان نشسته‌ای با دو شاخ بلند شبیه مشخسو، رمز خدای حکمت و علم نبو
۱۵. دو طرف راست نقش حیوانی با سر شیر و بدن مرغ دیده می‌شود، رمز خدای عالم سفلی نرگال است.
۱۶. در زیر نقوش مزبور شکل مار طویلی حک شده است که سر را به‌طور قایم نگاه داشته است، این حیوان رمز عالم سفلی سیبرو است.
- قسمت دوم:
در پائین نقوش مزبور کتیبه‌ای به خط میخی بابل متوسط است که در اصل از شش لوحه یا ستون تشکیل می‌شود که دو لوحه از سطح عریض و جانبی ان را در قدیم به‌علت نامعلومی محو کرده‌اند. اکنون بیش از چهارلوحه از کتیبه مزبور باقی نمانده که شامل ۶۴ سطر است. بی‌شک از بین رفتن دو لوحه مزبور باعث گسیختگی مطالب و عدم ارتباط آنها می‌شود.
این سنگ‌ها که به ودورو معروف است حدود املاک مزروعی و مراتع و دیگر قسمت‌های مربوط به آن را با مشخصات کامل تعیین می‌کند. معمولاً از این سنگ‌ها دو نسخه تهیه می‌شد که یکی از آنها در زمین مربوطه نصب می‌کردند و دیگری را در معبدی به امانت می‌گذاشتند.
در این سنگ‌نبشته علاوه بر حدود زمین‌های مزروعی نام صاحبان آنها ذکر شده است. همچنین از نام شاهانی یادشده که در زمان آنان این‌کار انجام گرفته است. نام کلیه خدایانی که نقوش آنها در بالای کتیبه حک شده در کتیبه آمده است. این خدایان گواه خواهند بود که اگر بعدها اشخاص طماعی در این زمین‌ها به تصرف غیرقانونی دست زدند انتقام صاحب ان را از مرد غاصب خواهند گرفت. بعضی اوقات برای تعیین حدود املاک سلطنتی هم از این نوع سنگ‌نبشته‌ها تهیه می‌شد و آن را به‌نام پادشاهان ثبت می‌کردند.
در این سنگ‌ها بعضی اوقات حوادث تاریخی، نام اشخاص و شهرهای ناشناخته نهفته است که از لحاظ باستانی در خور توجه و مطالعه است.
در کتیبه مکشوفه پل ذهاب اصلی آن بیش از ۶۴ سطر بود علاوه بر حدود املاک و نام اشخاص مختلف اسم مردوک آپال‌ایدین (۱۱۲۹-۱۱۱۷ ق.م) پادشاه کاسی بابل در سطر پانزدهم و شانزدهم ذکر شده که بدین‌ترتیب خود را معرفی می‌کند:
برای شاه مردوک آپال ایدین شاه این سرزمین پسر ملی شی خو با ملی شی یاک.
این کتیبه صرف‌نظر از اهمیتی که متن بابلی آن دارد از دو لحظ قابل توجه است. یکی از نظر محل پیدایش این سنگ است که با ناحیه لولوئی تطبیق می‌کند و دیگر اینکه به دوران سلطنت کاسی‌ها که از نیمه اول هزاره دوم قبل از میلاد، به مدت شش سده در بابل حکومت داشتند مربوط می‌شود و در زمان مردوک آپال ایدین یکی از آخرین پادشاهان سلسله مزبور نوشته شده است.
در زمان سلطنت کاسی‌ها در بابل ثبت و ضبط املاک مزروعی بسیار متداول بود، به‌طوری که از آن زمان تعداد زیادی کودورو به یادگار مانده و اکنون در موزه‌های مختلف دنیا موجود است.
در ایران علاوه بر سنگ‌نبشتهٔ فوق کودوروهای دیگری در حفاری‌های هیئت علمی فرانسوی در شوش زمان دمرگان کشف شد که در بین آنها چند کودورو به‌نام مردوک آپال ایدین وجود دارد و ترجمه آنها به‌وسیله پرشل در جلد ۶ کتاب مطالعات هیئت علمی فرانسوی در شوش به چاپ رسیده است.
با مطالعه مختصری که بر روی کتیبه به‌دست آمده در سر پل ذهاب انجام گرفته نتایج زیر به‌دست آمده است:
۱. مفاد قسمتی ازکتیبه مزبور با کتیبه مردوک آپال ایدین که در شوش کشف شده است ارتباط نزدیکی دارد.
۲. چنانکه نکته فوق پس از مطالعه کامل کتیبه پل ذهاب کاملاً روشن شود و چون این دو کتیبه هر دو در زمان یک پادشاه نوشته شده باشد می‌توان چنین فرض کرد که در هزاره اول پیش از میلاد، هنگام حمله و جنگ عیلامی‌ها با بابلی‌ها، کودوروی مردوک آپال ایدین مکشوفه در شوش که ممکن است نسخه ثانی کتیبه پل ذهاب باشد، به‌وسیله فاتحان عیلامی از معبدی برداشته شده و مانند دیگر غنایم جنگی به شوش منتقل گردیده است.
۳. از نکات جلب محل کشف سنگ‌نبشته مزبور است که با نواحی لولوئی تطبیق می‌کند. وجود این سنگ در آن ناحیه خود دلبستگی پادشاهان کاسی بابل را تا سده ۱۲ ق.م. به میهن اصلی خود یعنی کوهستان‌های زاگرس و نواحی کرمانشاهان و لرستان روشن می‌سازد.
- قسمت سوم:
سنگ مزبور تا زیر کتیبه ناصاف و طبیعی است و هیچ‌گونه کاری در این قسمت انجام نگرفته است. چون این قسمت در دل خاک قرار می‌گرفت و از نظر مردم پنهان بوده است آن را به حال طبیعی خود باقی گذاشته‌اند و مطالب و نقوش را در چهار طرف سنگ، خارج از زمین، حک کرده‌اند تا افراد مختلف به سهولت بتوانند از کلیه مفاد کتیبه اطلاع حاصل کنند.