خانهٔ شيخ‌الاسلام
خانهٔ شيخ‌الاسلام که عنوان تکيهٔ شيخ‌الاسلام براى آن مناسب‌تر است در خيابان چهارباغ پائين، چهارراه تختى واقع شده است. اين اثر بسيار زيبا که با معمارى خاص دورهٔ قاجار از آثار نفيس اصفهان به‌شمار مى‌رود. جزئى از مجموعه‌ٔ خانه‌هاى شيخ‌الاسلام که از نظر معمارى داراى دو جبهه ساختمان در شمال و جنوب است.
قسمت جنوبى که مهمترين بخش خانه مى‌باشد داراى يک ايوان با سقف مقرنس‌کارى و تزئينات نقاشى گل و بوته و دو ستون و يک حوض سنگى در وسط ايوان مى‌باشد. در اين ايوان ۲ عدد پنجرهٔ مشبک چوبى بسيار زيبا با شيشه‌هاى رنگى و ديوارهائى که با نقاشى و گچبرى تزئين شده‌اند به زيبائى خانه مى‌افزايند. اتاق کوچکى که در عقب اين ايوان وجود دارد با مجموعه‌اى از هنر گچبرى و مقرنس‌کارى يکى ديگر از قسمت‌هاى بسيار جالب خانه مى‌باشد.
اين خانه از قديم‌الايام براى برگزارى مراسم عزادارى حضرت سيدالشهداء (ع) و تعزيه مورد استفاده قرار مى‌گرفت. در سال‌هاى قبل از انقلاب به‌علت عدم توانائى مالکين در حفظ و نگهدارى آن و همچنين به‌دليل زوال تدريجى تزئينات قابل توجه و ارزش‌هاى معمارى و به لحاظ جلوگيرى از تخريب و انهدام بنا، ساختمان خانه شيخ‌الاسلام در اختيار وزارت فرهنگ و هنر وقت قرار گرفت. از همان زمان اقدامات مرمتى به‌خصوص در قسمت تزئينات و ساخت درهاى مشبک به‌وسيلهٔ استادکاران متخصص آغاز شد و همه ساله مراسم تعزيه و عزادارى توسط هيئت‌هاى محلى و زير نظر ارشاد اسلامى در آن برگزار مى‌شد.
متأسفانه در سال ۱۳۶۵ اين خانه مورد بمباران قرار گرفت و قسمت جنوب شرقى بنا آسيب‌هاى جدى ديد که عمليات بازسازى و مرمت آن به سرعت انجام گرفت. در حال حاضر خانهٔ شيخ‌الاسلام با مساحت ۱۴۵۵ متر مربع از خانه‌هاى زيباى اصفهان به‌شمار مى‌رود که واحدهاى صنايع دستى سازمان ميراث فرهنگى در آن مستقر هستند.
خانهٔ شيخ‌الاسلام روزانه مورد بازديد گروه‌هاى گردشگر ايرانى و خارجى و محققين و دانشجويان قراى مى‌گيرد.
خانهٔ يداللهى
در ميدان شهداء اصفهان و در اوايل خيابان چهارباغ پائين خانهٔ قديمى زيبائى واقع شده است که به نام مالکين قبلى آن به خانهٔ يداللهى معروف است.
اين خانه که از آثار زمان قاجار مى‌باشد شامل قسمت‌هاى زير است:
- ورودى خانه که در جبههٔ غربى قرار گرفته و به‌وسيلهٔ دو لنگه در چوبى به حياط ارتباط دارد. در اين جبهه يک اتاق کوچک با سقف طاق چشمه‌اى به چشم مى‌خورد و هيچ‌گونه تزئيناتى ندارد. اين اتاق به‌وسيلهٔ راهروئى به اتاق ديگر مربوط مى‌شود که کاملاً با اتاق اولى قرينه است. در منتهى‌اليه اين جبهه دالان طويلى است که با درب ورودى به هشتى و کوچهٔ اصلى راه دارد.
- در جبههٔ جنوبى خانه يک اتاق و ۲ ايوان قرينه وجود دارند. اين دو ايوان داراى قطاربندى زيبا و بدون تزئينات رنگ‌آميزى است. اتاق جبههٔ جنوبى با شيشه‌هائى رنگى و آلت و لغت تزئين يافته است. داخل اين اتاق که داراى سقف طاق و تويزه است طاقچه‌هائى به چشم مى‌خورند که حدّفاصل اين طاقچه‌ها و طاقچه بلند‌ها با دو رديف مقرنس‌کارى بسيار زيبا تزئين شده است.
تزئينات موجود در اين اتاق به‌صورت گچى است که با رنگ‌آميزى لعابى زينت داده شده است.
- جبههٔ شرقى خانه به‌صورت جرز و دهنه است که قسمتى از سرويس ساختمان در آن قرار دارد.
- در جبههٔ شمالى حياط درب ارسى مستطيلى زيبائى به چشم مى‌خورد که به ۵ بالارو و با آلت‌کارى و شيشه‌هاى رنگى تزئين يافته است.
در اطراف ورودى اين اتاق گوشواره‌هائى است که از سطح حياط بالاتر هستند. علاوه بر آن ايوانک‌هائى با پنجره‌هاى مستطيل شکل و آلت‌کارى و شيشه رنگى و شفاف تزئين شده‌اند قطاربندى زير اين ايوانک‌ها بسيار زيبا و جالب هستد دور تا دور حياط به‌وسيلهٔ سنگ‌هاى دست‌تراش پوشانده شده که از کف حياط بالاتر هستند.
- اتاق تالار که ذکر آن گذشت با آئينه‌کارى و گچبرى و نقاشى‌هاى گل و بوته‌اى و آئينه‌کارى تزئين شده‌اند. اين تزئينات نمونهٔ بسيار جالبى از هنر دوران قاجاريه مى‌باشند. يک شاه‌نشين و دو کفش‌کن و دو بادگير که براى تهويه تعبيه شده‌اند کاملاً با تزئينات تالار هماهنگى دارند. در سطح يک مترى از کف تالار سطوح ديوارها به‌صورت قاب با آئينه‌کارى تزئين شده و داخل اين قاب‌ها نقاشى شده‌اند. کليهٔ تزئينات اين تالار از نوع شير شکرى هستند که در اکثر خانه‌هاى قاجار به چشم مى‌خورند. از ورودى خانه و در جهت غرب راه‌پله وجود دارد که به زيرزمين منتهى مى‌شود. سقف‌هاى اين زيرزمين از نوع قوسى و به‌صورت ۴ صفه هستند که در قسمت‌هائى به‌صورت معقلى کار شده‌اند.
در حال حاضر خانهٔ زيبا و کوچک يداللهى در مالکيت دولت بوده و عمليات مرمت و بازسازى در آن انجام مى‌گيرد.
خانهٔ حاج رسولى‌ها
در خيابان چهارباغ پائين، کوچهٔ درب کوشک، کوچهٔ حاجيان خانهٔ زيبائى قرار دارد که تاريخ بناى آن به احتمال زياد اواخر دوران زنديه مى‌باشد. بانى اين ساختمان شخصى به نام حاج رسولى‌ها از تجار معتبر و خوشنام اصفهان بوده است.
در چهار جبههٔ حياط مستطيل‌شکل خانه فضاهاى آن واقع شده‌اند. در ميانه اين ۴ جبهه، ۴ تالار زيبا قرار گرفته‌اند که پوشيده از تزئينات مقرنس، قطاربندي، گچبري، طلاکارى و نقاشى روى گچ هستند. متأسفانه قسمت‌هاى مختلف خانه و تزئينات آن آسيب زيادى ديده‌اند.
تالارى که در جبههٔ شمالى بنا واقع شده است از بقيهٔ تالارها وسيع‌تر است. بخش اندرونى خانه از ساختمان جدا شده و به‌صورت خانهٔ مستقلى درآمده است. جبههٔ جنوبى خانه شامل تالار و دو اتاق سه‌درى در طرفين آن است که فضاهاى آن توسط دو کفش‌کن از يکديگر جدا مى‌شوند.
طبقهٔ دوم شامل اتاق‌هاى سه‌درى و دو اتاق ديگر است. تالارهائى که در دو جبههٔ شرقى و غربى بنا واقع شده‌اند با ارتفاعى معادل ۲ طبقه داراى ارسى‌هاى مرتفع و وسيعى هستند که به سوى حياط باز مى‌شوند. ارسى غربى کاملاً تخريب شده است.
در گوشهٔ جنوب غربى ورودى خانه واقع شده و شامل سردر و هشتى است. در طبقهٔ بالاى هشتى اتاق زيبائى قرار دارد که با اتاق گوشوارهٔ جبههٔ جنوبى خانه مرتبط است. تزئينات فراوان گچبرى رنگى نماهاى حياط به مرور زمان به‌صورت قطعاتى از ديوار جدا شده‌اند. اين قطعات در عمليات مرمتى سال ۱۳۵۷ و ۱۳۶۴ شمسى تثبيت شده‌اند و از ريزش آنها جلوگيرى به‌عمل آمده است.
نماهاى خانه پنجره‌هاى متعدد مشبک به شيشه‌هاى رنگى و گرهٔ چينى چوبى دارند که بيشتر آنها آسيب ديده‌اند و حوض مستطيلى که در وسط حياط واقع شده زيبائى مخصوص به عمارت مى‌داده است. با آن که گذشت زمان و بى‌توجهى مالکين آسيب‌هاى فراوانى به بنا وارد آورده است هنوز هم اين خانهٔ قديمى يکى از نمونه‌هاى زيباى معمارى اواخر زنديه به‌شمار مى‌رود.