از ديرباز در ايران محل داد و ستد عمومى را بازار مى‌گفتند. اين عنصر اصلى که در معمارى اسلامى جائى خاص براى خود باز کرده است شامل دو راسته از مغازه‌هاى انبوه روبه‌روى هم هستند که معمولاً سقفى زيبا آنها را به هم ارتباط مى‌دهد.
بازار در ساخت و سازهاى شهرى به حدى اهميت داشت که پس از مسجد هستهٔ اوليهٔ يک محله را تشکيل مى‌داد. به‌طورى‌که در شهرهاى بزرگ هر محله داراى يک يا چند بازارچه بود و يک بازار بزرگ و اصلى نيز حوائج و نيازهاى مردم را تأمين مى‌کرد.
شهر اصفهان نيز به‌دليل قدمت و عظمتى که در طول تاريخ و مخصوصاً پس از ظهور اسلام داشته، از نظر تعداد بازارهاى باشکوه و جالب در ميان شهرهاى کشور ما از مقام والائى برخوردار است به‌طورى‌که مورخين در دوران‌هاى مختلف به هنگام توصيف شهر از بازارهاى آن مطالبى نوشته و آنها را وصف کرده‌اند. ناصرخسرو سياحى که در سال ۴۴۴ هجرى قمرى به اصفهان سفر کرده است ضمن توصيف بازارهاى متعدد شهر اصفهان از بازارى داد سخن مى‌دهد که دويست صراف در آن به داد و ستد مشغول بوده‌اند بازارهاى فعلى اصفهان که يادگار عصر ديلميان و سلجوقيان مخصوصاً صفويه هستند. در طول تاريخ همچون ساير بناها و آثار اين شهر تاريخى فراز و نشيب‌هاى مختلفى را به خود ديده است.
يکى از سياحانى که حدود ۸۰ سال پيش به ايران سفر کرده است به تفصيل از بازارهاى اصفهان سخن گفته و بر تعدد و تنوع مشاغل بازار تأکيد کرده است (سفرنامهٔ فردريچاردز. ص ۲۵).
در طول بازارهاى اصفهان حمام‌ها و مدارس و چهارسوهاى بسيار زيبائى وجود داشته‌اند که برخى از آنها هنوز نيز پابرجا بوده و بعضاً با همان کاربرى‌هاى قديم به‌کار مشغول هستند. يکى ديگر از اين سياحان که او نيز در اواخر قاجار اصفهان را ديده بازار اين شهر را بسيار ممتاز ناميده و بعد از بازار کريم‌خان زند در شيراز آن را بزرگترين و باشکوه‌ترين بازارهاى ايران به‌شمار مى‌آورد (ايران و قضيهٔ ايران. ص ۵۱).
مهمترين بازار اصفهان بازار قيصريه است که ميدان نقش جهان را به ميدان کهنه و اصفهان عصر سلجوقى مربوط مى‌کند. اين بازار که بازار سلطانى نيز ناميده مى‌شود در زمان صفويه يکى از باشکوه‌ترين بازارهاى ايران و بزرگترين مرکز داد و ستد بود که انواع پارچه‌هاى گران‌قيمت و اجناس مختلف در آن به فروش مى‌رسيد. بازار قيصريه در سال ۱۰۲۹ هجرى قمرى احداث گرديد و دروازهٔ باشکوه و نفيس آن نيز قيصريه ناميده مى‌شد. يکى از سياحان خارجى آن را ... بزرگترين و مجلل‌ترين بازارهاى اصفهان ... ناميده که سقف آن گنبدى‌شکل است.
در وسط بازار که فضاى مدوّر و وسيعى است، قبه‌اى ساخته شده که آندره گدار آن را شبيه به گنبدهائى مى‌داند که اعراب اسپانيا مى‌ساخته‌اند (آثار ايران. جلد چهارم. ص ۳۰۱).
راستهٔ بازار قيصريه در دو طبقهٔ مرتفع ساخته شده که طبقهٔ بالا به امور دفترى و بازرگانى اختصاص داشت و در طبقهٔ پائين مغازه‌هاى اصناف گوناگون در کنار هم مستقر شده بودند. از اين بازار بزرگ و مجلل بازارهاى ديگرى منشعب مى‌شدند که برخى از آنها هنوز هم فعال بوده و به مشاغل مختلف اختصاص دارند. برخى از اين بازارها عبارتند از: بازار عربان، هارونيه، نيم‌آورد، گلشن، مخلص، سماورسازها، و مقصودبيک، در طول اين شاهراه سرپوشيده و مسقّف که برخى از خارجيان آن را گالرى پوشيده ناميده‌اند عناصر مذهبى همچون مسجد خياط‌ها، مسجد نو، مسجد ذوالفقار، مسجد شيشه، مسجد جارچى و ده‌ها مسجد ديگر به فعاليت‌هاى مذهبى مى‌پرداختند و بازرگانان و اصناف گوناگون در آنها عبادت مى‌کردند. مراکز فرهنگى هم به اعتبار و رونق بازار مى‌افزودند.
مدارسى همچون مدرسهٔ کاسه‌گران، هارونيه، نيم‌آورد، جدهٔ بزرگ، جدهٔ کوچک، ملاعبدالله و ... اين مدارس با معمارى خاص ايرانى اسلامى ده‌ها سال است موضوع کتاب‌ها و رسالات و تحقيقات مهندسين و معماران و سياحان گوناگون هستند. نهادهاى اقتصادى نيز از ديگر جاذبه‌هائى هستند که در بازارها وجود داشته‌اند. برخى از اين نهادها که تيمچه و سرا ناميده مى‌شوند هنوز نيز فعال هستند. مشهورترين اين سرها عبارتند از: سراى اردستانى‌ها، سراى خاني، سراى آقا، سراى پادرخت سوخته، سراى مير اسماعيل، سراى تالار، سراى خوانسارها، سراى گلشن، سراى جارچى و سراى فخر. اين سرها به همراه کاروانسراهاى متعدد و پر رونق بازار اصفهان را به عنصرى فعال تبديل مى‌کرده که سياحان با اشتياق از آن بازديد مى‌کردند و با دقت در سفرنامه‌هاى خود معرفى مى‌نمودند. علاوه بر بازار قيصريه و بازارهاى منشعب از آن بازارهاى ديگرى هم در اصفهان وجود داشته‌اند که معروف‌ترين آنها بازار شاهى يا بازارچهٔ بلند است که در سال ۱۱۱۸ هجرى برابر با ۱۷۰۶ ميلادى به همراه مدرسه و سراى فتحيه در زمان شاه‌سلطان‌حسين آخرين حکمران صفويه ساخته شد.
در اطراف ميدان نقش جهان نيز بازارهاى مشهورى همچون بازار مسگرها، ترکش‌دوزها، کلاهدوزها، لواف‌ها، آهنگرها وجود داشته‌اند که تا کنون نام خود را حفظ کرده‌اند و به همان اسامى ناميده مى‌شوند. چهارسوهاى مشهورى مانند چهارسوى نقاشى و عليقلى آقا و شيرازى‌ها و چهارسوى آجرى از آثارى هستند که هم‌زمان با شکل‌گيرى بازارهاى اصفهان براى انشعاب مسيرها و زيبائى بازارها احداث مى‌شده‌اند.
محلات اصفهان هم داراى بازارهائى بودند که برخى از آنها هنوز باقى هستند. مشهورترين آنها بازار دردشت، بازار بيدآباد، بازار ريسمان و بازار غاز هستند(۱).
(۱). براى اطلاع بيشتر از بازارهاى اصفهان به کتاب (بخشى از آثار تاريخى اصفهان). تأليف شادروان سيدعباس بهشتيان. چاپ انجمن آثار ملي. ۱۳۴۳ مراجعه شود. علاوه بر آن در سال‌هاى اخير دانشجويان معمارى و رشته‌هاى مشابه پايان‌نامه‌هاى جالبى دربارهٔ بازارهاى اصفهان نوشته‌اند که منابع مفيدى به‌حساب مى‌آيند.
بازار کاشان
يکى از بناهاى مهم و تاريخى کاشان، بازار بزرگ کاشان است. بناى اوليهٔ بازار را به قرن هفتم نسبت مى‌دهند ولى در دوران صفوى رونق بيشترى داشته است.
قسمت‌هاى مختلف بازار شامل تيمچهٔ امين‌الدوله، تيمچهٔ حاج محمدحسين ملک‌التجار، تيمچهٔ حاج سيدحسن صباغ و سراى شريف‌خانه يا گمرک مى‌باشد.