پلکان ورودى
به نقل از فارسنامه ابن‌بلخي، در مورد ارتفاع پله‌ها برخى بر اين باورند که در زمان آبادانى تخت‌جمشيد، با اسب و به صورت سواره از آنها بالا مى‌رفتند. اين نظر نادرست است، چه در ايران باستان سواره رفتن به داخل کاخ شاهى ممنوع بود و اين امر به منزله پست شمردن بارگاه بود. پيرلوتي در سال ۱۹۰۹ م. (۱۳۲۳ هـ.ق) براى بررسى موضوع سواره از پله‌ها بالا رفت. او در سفرنامه‌اش نوشته است که صداى سم اسب به طور وحشتناکى در تمام تخت‌جمشيد مى‌پچيد. دکتر شهبازي بر آن است که پهن و کوتاه بودن پله‌ها براى آن بود که بسيارى از بزرگان ادارى و سپاهى بتوانند به آساني، هم گروه و گفتگو‌کنان از آنجا بالا بروند؛ درست به همان گونه که اين بزرگان بر پلکان آپادانا و کاخ مرکزى به تصوير درآمده‌اند.
در دو سوى پلکان جان‌پناهى از کنگره‌هاى چهار پله‌اى زيبا وجود دارد که بعضى از آنها از بين رفته است. بلنداى اين کنگره‌ها ۶۴ سانتى‌متر است و در پايين ان که پهن‌تر است، فرورفتگى طاقچه‌مانندى درست کرده‌اند. مى‌گويند اين کنگره‌ها مظهر دژهاى پارسيان و طاقچه آن، نشانگر دروازه آنها بوده است.
قطعات سنگى که براى پلکان ورودى به کار رفته با هم برابر نيست و آنها را بدون ملات در کنار هم چيده‌اند و با بست دم چلچله آنها را به هم وصل کرده‌اند. هر چهار-پنج پله را در دو قطعه از سنگ‌ها به وجود آورده‌اند.
بيشتر پله‌هاى ورودى از گزند باد و باران و گذر مردمان آسيب بسيار ديده بود که در دهه چهل و پنجاه آنها را مرمت کردند.غير از اين راه ورودي، در کوچکى نيز در زاويه شمال غربى صفه وجود دارد.
کاخ دروازه ملل
بالاى پلکان ورودى سمت چپ، به فاصله ۲۲ متر از لبه صفه، کاخ کوچکى وجود دارد تکه دروازه ملل ناميده مى‌شود. نمايندگان همه ملت‌هاى شاهنشاهى هخامنشى نخست وارد اين کاخ مى‌شدند و روى سکوهاى سنگى پيش‌بينى شده در اطراف تالار کاخ، به انتظار ورود مى‌نشستند.
اين بنا که توسط خشيارشا ساخته شده شامل تالارى با ديوارهاى خشتى بزرگ و سه درگاه عظيم است؛ درگاه غربى به سوى پلکان ورودي، مدخل شرقى توسط يک خيابان به سوى کاخ صدستون و درگاه جنوبى با عبور از يک حياط مرکزى به کاخ آپادانا ارتباط مى‌يابد. چهار ستون بلند به ارتفاع ۵/۱۶ متر، سقف را استوار مى‌داشتند. از اين چهار ستون، فقط دو ستون باقى مانده بود و يک ستون را هم در سال ۱۳۴۴ شمسى از قطعات پراکنده آن روى هم سوار کرده‌اند.
هر ضلع تالار ۷۵/۲۴ متر و مساحت آن ۵/۶۲۱ متر مربع است. در دو طرف درگاه غربي، دو گاو بسيار بزرگ جرزهاى درگاه را بر پشت خود دارند. روى آنها به طرف دشت و پاهاى عقب آنها در حال حرکت است. اين دو گاو بزرگ‌ترين نقش حجارى شده تخت جمشيد هستند.
در بالاى سر اينها، بر جبهه دروني، سنگ‌نبشته‌اى در سه خط و سه زبان از خشيارشا وجود دارد که در آن آمده است: گويد خشيارشا اين دروازه همه ملت‌ها را من به خواست اهورامزدا ساختم. بسا ساختمان‌هاى خوب ديگر در اين پارسه کرده آمد که من برآوردم و پدرم. هر آن بنايى که زيبا مى‌نمايد همه را به تأييد اهورامزدا ما ساختيم.
در درگاه شرقي، مجسمه‌هايى از سر انسان با تنه گاو و بال عقاب ديده مى‌شود.
ديوارهاى تالار ملل با کاشى‌هاى رنگين سبز، آبى و نارنجى و ديگر رنگ‌ها پوشيده شده بود که نمونه‌هايى از آنها در موزه ساسانى موجود است.
کاخ آپادانا
بزرگ‌ترين و با شکوه‌ترين اثر موجود در تخت‌جمشيد، کاخ داريوش يعنى کاخ آپادانا است که مساحت آن در زمان داريوش بزرگ آغاز و در زمان خشيارشا پايان يافت.
در کاخ آپادانا يا کاخ بارعام، شاه نمايندگان ملل تابع را براى بارعام نوروزى به حضور مى‌پذيرفت. اين کاخ داراى يک تالار مرکزى چهارگوش با ۳۶ ستون به بلندى ۶۵/۱۹ متر و سه ايوان شمالي، شرقى و غربى است که هر يک ۱۲ ستون وجود دارد. همه ستون‌ها در شمال، شرق و غرب کاخ قرار دارند. در جنوب چهار برج در چهار گوشه بيرونى تالار و چند اتاق نگهبانى وجود دارد.
ايوان شمالى در اندازه ۶۰٭۲۵ متر و مجموعاً ۱۵۰۰ متر مربع مساحت دارد و سطح آن سه متر بالاتر از سطح حياط آپادانا است. يک پلکان دو سويه از حياط به ايوان شمالى راه دارد. در دو سوى ديوار اين پلکان، نقش‌هاى زيبا حک شده که از شاهکارهاى هنر هخامنشى است. در پيش‌بست بزرگ يا قسمت عقب پلکان، ۲۳ گروه نمايندگان در سه رديف، نشان داده شده و در قسمت شمالى بزرگان ايرانشهر و ميرآخوران و سربازان گارد جاويدان نقش شده‌اند. هر يک از بزرگان گل يا غنچهٔ نيلوفر آبى به دست دارد و در دست بعضى ديگر اشيايى مشاهده مى‌شود که احتمالاً سيب يا تخم‌مرغ رنگى است. تمامى اين اشيا از علايم نوروز به شمار مى‌آيند.
گروه نمايندگان از ملل تابعه حکومت هخامنشى هستند و نمايندگانى از مادى‌ها، خوزى‌ها، هراتى‌ها، رخجى‌هاى افغانستان، مصرى‌ها، بلخى‌ها، اسه‌کرتيان، ارمنى‌ها، بابلى‌ها، آشورى‌ها، سکييان، قندهارى‌هاى افغانستان و سکاهاى هوم‌پرست و ... را در بر مى‌گيرد.
در پيش‌بست کوچک يا قسمت جلو پلکان، يک مجلس نشان داده شده که در دو سوى آن دوابوالهول به شکل شيرى بال‌دار با سر يک انسان تاج‌دار روبه‌روى هم نشسته‌‌اند. علاوه بر آن يک رديف کاج و سر، و نيز شيرى که گاو نرى را مى‌درد نقش شده است.
تالار مرکزى چهارگوش و به اندازه ۵۰/۶۰٭۵۰/۶۰ متر است و شش رديف ستون که در هر يک ۶ ستون وجود دارد و مجموعاً ۳۶ ستون را تشکيل مى‌دهد، در اين تالار وجود دارد.
ايوان شرقى آپادانا، زيباترين قسمت اين کاخ است. اين ايوان از نظر اندازه مانند ساير ايوان‌ها ۵/۶۰٭۲۵ متر است و داراى دو رديف ستون و در مجموع ۱۲ ستون است.
يک جفت پلکان دو سويه با پيش‌بست به طول ۸۱ متر و پيش‌بست دوم به طول ۲۷ متر، از حياط شرقى توسط ۳۱ پله، به ايوان که سه متر بالاتر از سطح حياط است، راه مى‌يابد. روى پيش‌بست‌ها نقوش بسيار زيبا از گل، نخل، دوابوالهول، سرباز، شير، برندگان اسباب و ميرآخوران شاهي، سنگ‌نبشته‌ها و نقش شير گاوشکن و رژه هديه‌آوران، حک شده است.
حياط آپادانا
در شمال و شرق کاخ آپادانا، حياطى بزرگ به شکل حرف لاتين L موجود است که ضلع بلند آن در سمت شرق، ۱۶۷ متر درازا و ۳۴ متر پهنا و ضلع کوتاه آن در شمال ۱۵۲ متر طول و حدود ۵۰ متر عرض دارد. اين حياط از شمال به سر پلکان ورودي، جلوخان، دروازه ملل و يک رشته اتاق سربازى و نگهبانى با ديوارهاى خشتى محدود است. اين اتاق‌ها در پشت ديوار جنوبى خيابان سپاهيان ساخته شده و در ِآنها رو به حياط باز مى‌شد.
در شرق اين حياط چهار حياط چهار اتاق بلند و متوسط، برج دو اتاقه شمال غربى کاخ صدستون و يک دالان بلند غرب کاخ صدستون وجود دارد. در سمت مغرب و جنوب حياط، ايوان‌هاى شرقى و شمالى کاخ آپادانا قرار دارد.