نارنجستان قوام
نارنجستان قوام که به موزه نارنجستان اختصاص يافته، در خيابان لطفعلى‌خان زند واقع و محل مسکونى و نيز محل کار قوام‌الملک بود. کار ساختمان نارنجستان قوام در سال ۱۲۹۰ هـ.ق توسط على محمدخان قوام‌الملک آغاز شد و در سال ۱۳۰۵ هـ.ق توسط نوه او يعنى محمدرضا خان قوام پايان يافت.
در ورودى در جنوب بنا و در خيابان لطفعلى‌خان زند واقع شده است. اين خيابان را براى حفظ ساختمان، کج احداث کرده‌اند.
در شمال حياط، ساختمانى سه طبقه وجود دارد. طبقه اول زيرزمين است و طبقهٔ دوم با دو راهرو به اتاق‌ها و شاه‌نشين مى‌رسد. در طبقه سوّم دو اتاق در دو طرف شاه‌نشين واقع شده که سقف زيباى آن، چوب‌کارى و نقاشى شده است. تمامى شاه‌نشين و اتاق‌ها، آينه‌کارى است و در آينه‌هاى سقف، مانند ساير آثار دوره قاجاريه در شيراز، تصاوير اروپايى جاگذارى شده است. درهاى بنا همه خاتم‌کارى و منبت‌کارى شده و درک‌ها گره‌سازى شده است. در سمت راست، حياط خلوت کوچکى وجود دارد. کاشى‌کارى روکار اين ساختمان و ساختمان جنوبى و تصوير آن بسيار زيبا است.
اين بنا که بيرونى مجموعه است، چون محل کار قوام‌الملک بود، ديوانخانه قوام‌الملکى هم ناميده شده و از آنجا که داراى درخت نارنج است، به نارنجستان نيز مشهور است. اين ساختمان در سال ۱۳۴۵ زير نظر دانشگاه شيراز قرار گرفت و در چند سال اخير، دانشکده معمارى و هنر دانشگاه شيراز در آن مستقر شده است.
خانه زينت‌الملوک
در ضلع غربى نارنجستان قوام، عمارتى زيبا قرار دارد که به دليل سکونت خانم زينت‌الملوک قوامي، دختر قوام‌الملک چهارم، به اين نام معروف است. اين عمارت که به فاصلهٔ يک کوچه با خانه قوام قرار دارد و به وسيلهٔ يک راه زيرزمينى با آن در ارتباط است، در حقيقت اندرونى خانهٔ قوام و محل رفت و آمد محارم بود.
اين بنا از آثار دوره قاجار است. ساخت بنا در سال ۱۲۹۰ هـ.ق به وسيلهٔ على‌محمدخان قوام‌الملک دوّم آغاز شد و در سال ۱۳۰۷ هـ.ق به وسيلهٔ محمدرضاخان قوام‌الملک سوّم به پايان رسيد.
کاشى‌کارى هفت رنگ هلالى که در پيشانى ساختمان جا گرفته از زيبايى خاص برخوردار است و تصاوير خورشيد، دو فرشته، دو شير شمشير به دست همراه با آيه نصرمن‌الله و فتح‌قريب به چشم مى‌خورد. به جز ايوان بدون سقف در شرق حياط، در اطراف حياط ۲۰ اتاق وجود دارد که به يکديگر راه دارند. ساختمان غربى بنا داراى تالار شاه‌نشين آينه‌کارى و گچ‌برى با تصاوير اروپايى است.
اين ساختمان در سه ضلع داراى زيرزمين بسيار وسيع و گسترده‌اى است که امروزه از آن به عنوان نگارخانه استفاده مى‌شود.
عمارت باغ عفيف‌آباد
عمارت باغ عفيف‌آباد بين سال‌هاى ۱۲۴۳-۱۲۴۱ هـ.ق به دستور ميرزا محمدخان قوام‌الملک شيرازي ساخته شد و از قديمى‌ترين بناهاى قاجارى شيراز است.
بوستان عفيف‌آباد داراى بناهاى چندى است که در نوع خود کم‌نظير و زيبا و شامل قهوه‌خانه سنتى و حمام خزينه‌اى است.
قهوه‌خانه سنتى بنايى به سبک معمارى ايرانى است؛ حياط اصلى آن در مرکز بنا، محدود به يک حوض کوچک زيبا و درختان نارنج است. تالار قهوه‌خانه داراى شش حجره مزيّن به نقوش ملهم از شاهنامه فردوسى است. حمام خزينه‌اى سنتى بنا داراى سردينه، گرمينه، خزينه و حوضچه‌اى براى آب سرد است. در دو ديواره خزينه نقش‌برجسته‌هايى از فرهادکوه‌کن،خسرو پرويز و نيز ورود حضرت يوسف (ع) به مجلس زنان مصري، به چشم مى‌خورد.
بناهاى نصيرالملک
مجموعه بناهاى نصيرالملک شامل مسجد، منزل، حمام، آب‌انبار و ... در محله قديمى اسحق بيگ شيراز واقع است. قسمت اعظم مجموعه در جريان خيابان‌سازى تخريب و ساختمان‌هاى جديد در آن احداث شد. آنچه اکنون از منزل نصيرالملک باقى مانده شامل تالار اصلي، قسمتى از حياط اندروني، بخش بيرونى و زيرزمين است. حاجى ميرزا حسنعلى خان نصيرالملک پسر سوم حاجى قوام‌الملک، از حکام فارس در دوره قاجاريه بود.
تالار آينه به صورت قرينه ساخته شده و در دو ضلع آن دو ارسى بزرگ سراسرى با گره‌چينى‌هاى ظريف و شيشه‌هاى رنگى که به دو حياط اندرونى و بيرونى ارتباط دارد، مشاهده مى‌شود.در دو ضلع ديگر تالار يک شاه‌نشين مرکزى که از دو طرف با ارسى به دو اتاق مجاور باز مى‌شود، وجود دارد.
منزل نصيرالملک مانند ديگر منازل قديمى داراى زيرزمين پيچ در پيچ با قوس‌ها و نورگيرهاى مشبک سنگى زيبا است. براى نماسازى بنا از گچ‌کارى به شيوه ساسانى استفاده شده است. تزيينات گچ و آينه عمده‌ترين تزيينات اين منزل را تشکيل مى‌دهد و تالار و اتاق‌ها با نقوش ترکيبى ايرانى و اروپايى پوشيده شده است. سقف هر طبقه تخته‌کوبى شده و داراى نقاشى‌هايى به سبک اروپايى است. بناى نصيرالملک به موزه قاجار تبديل شده است.
از مجموع ۳۵۰ خانهٔ تاريخى باارزش که در شيراز وجود دارد، دو خانه از دورهٔ زنديه و بقيه از دوره قاجاريه است. گرچه ارزش باستان‌شناسى آنها از عالى تا متوسط ارزيابى مى‌شود، اما بيشتر اين خانه‌ها مسکونى است و از سوى سازمان ميراث فرهنگى در دست مرمت قرار دارد. به عنوان نمونه مى‌توان از خانهٔ سعادت، خانه شوريده شيرازي، خانه کازرونيان، خانه عطروش، خانه افشاريان، خانه صالحي، خانه محتشم و خانه فروغ‌الملک نام برد.