بوشهر
شهرستان بوشهر، مساحتى حدود ۵/۹۹۴ کيلومتر مربع دارد و از شمال به شهرستان گناوه، از شمال شرقى به دشتستان از شرق و جنوب به شهرستان تنگستان، قسمتى از جنوب و غرب کلاً به خليج‌فارس محدود است و فاصلهٔ آن تا تهران از راه زمينى ۱۲۱۵ کيلومتر و تا شيراز ۲۸۸ کيلومتر و تا بندر لنگه ۸۲۲ کيلومتر مى‌باشد. هواى بوشهر گرم و مرطوب است و مقدار بارندگى آن از ۲۱ ميلى‌متر تجاوز نمى‌کند.
بوشهر تصحيف شده بوخت اردشير به معنى شهر رهائى است، شهرى که اردشير در آن رهائى يافت. اعراب بوشهر را البوشهر کوتاه شده آن مى‌گفتند که کوتاه شدهٔ آن ابوشهر است که از لحاظ لغوى درست به‌نظر نمى‌رسد. در زبان انگليسى بوشهر Bâsidon و در زبان فرانسوى Bousir است.
ناحيهٔ بوشهر در دوره‌هاى سه‌گانهٔ تمدن عيلام از هزارهٔ سوم تا هزارهٔ اول قبل از ميلاد مورد توجه بوده و کاوش‌هاى باستان‌شناسى چنين برمى‌آيد که نام اوليهٔ اين بندر ليان - Lyan بوده است.
اين شهر تا اواخر حکومت ساسانيان پابرجا بود و در حملهٔ اعراب به ايران، يکى از مراکز مهم دفاعى منطقه به‌شمار مى‌آمد. در دوران حکومت نادرشاه افشار، هم‌زمان با برقرارى امنيت در سطح منطقه و انتخاب بندر بوشهر به‌عنوان محلى براى ساخت کشتى‌هاى موردنياز نادر براى مقاصد کشورگشائى اين شهر بسيار رونق يافت.
روند توسعه و آبادانى بوشهر در دوران حکومت کريم‌خان زند ادامه يافت و اين شهر به يکى از مراکز عمدهٔ تجارى تبديل شد. در عهد قاجاريه، بندر بوشهر مهم‌ترين بندر کشور در منطقهٔ خليج‌فارس به‌حساب مى‌آمد علت اين امر، توجه امپراتورى انگليس به بندر بوشهر براى دستيابى به مقاصد استعماري، سياسى و اقتصادى خود در منطقه بود.
با افزايش نفوذ انگليس در ايران (زمان قاجاريه) امپراتورى انگليس بر سواحل شمالى خليج‌فارس تسلط کامل يافت اين امر بر اهميت بوشهر و راه ارتباطى بوشهر به شيراز و بوشهر به اصفهان و تهران افزود.
در زمان حکومت محمدرضا پهلوى با احداث تأسيسات و تجهيزات نظامى اين شهر نقش نظامى پيدا کرد. در حال حاضر بندر بوشهر بر فعاليت‌هاى صيادى در زمينه‌هاى بازرگاني، نظامي، صنايع و خدمات ادارى استان جايگاه مهمى دارد. از جملهٔ آثار و ديدنى‌هاى اين شهر مى‌توان به ويرانه‌هاى ريشهر، تل پى تل، شاه‌نشين، گورستان شغاب، زيارتگاه‌ها و اماکن متبرکه، مسجد شيخ سعدون، عمارت ملک، کليساى ظهور مسيح را نام برد.
دشتستان (برازجان)
دشتستان که در واقع ناحيه‌اى قديمى به‌نام شبانکاره بوده است امروزه به مرکزيت برازجان در استان بوشهر واقع شده است. اهالى اين منطقه چوپان و گله‌دار بوده‌اند، و شهراويج را مرکز خود قرار داده بودند. اما ملک شبانکاره سقوط نموده و شهر توسط آل‌مظفر ويران گرديد. برازجان يکى از پايگاه‌هاى مهم به‌شمار مى‌رفت.
شهرستان گناوه
بندر گناوهٔ کنونى در نزديکى و جنوب خرابه‌هاى گناوهٔ قديم واقع شده است. از گناوهٔ قديم جز خرابه‌هاى آن چيزى باقى نمانده است. نقطهٔ شروع بندر گناوه محل تقاطع خور و دريا است که به محلهٔ عرب‌ها مشهور است. با رشد اين محله و رشد جمعيت در چهار روستاى اطراف آن و مهاجرت روستائيان از اطراف شهر و بندر گناوه طى سال‌هاى نه چندان دور به‌وجود آمد.
از عواملى که باعث ازدياد جمعيت و رشد اين منطقه شد يکى به ثمر رسيدن اولين چاه نفت در منطقهٔ آغاجارى و انتخاب بندر گناوه براى تخليه و انبار مصالح توسط انگليس‌ها بود که اين امر باعث ايجاد بازار کار در محل در خور يا محلهٔ عرب‌ها شد. و عامل ديگر مهاجرت اهالى تنگستان به اين محل بود که بعد از اينکه انگليسى‌ها - در سال‌هاى جنگ اول جهانى و قيام جنوب - بوشهر و تنگستان را اشغال کردند وضع نا به سامانى در اين مناطق به‌وجود آمد که باعث مهاجرت اهالى شد.
از جمله آثار و يادگارهاى تاريخى اين شهرستان مى‌توان به گنبد سليمان‌بن‌علي، تل گنبد، تل گوري، بى‌مره، و اشياء به‌دست آمده از گناوهٔ قديم را نام برد.
شهرستان ديلم
ديلم در شمال استان بوشهر و ساحل و خليج‌فارس واقع است بندر ديلم يکى از شهرهاى مهم تجارى در اين منطقه بوده و ناصرخسرو قباديانى در توصيف بندر ديلم به کاروانسراهاى متعدد و مسجد آدينه‌شهر اشاره کرده است. آنچه امروز در بندر پررونق مانند سابق باقى مانده بندر نسبتاً کوچکى است به نام ديلم که از نظر منابع آبى به شدت در مضيقه است. اين شهر عمدتاً در زمينهٔ ماهيگيرى و بازرگانى فعال است.
از يادگارهاى تاريخى اين بندر مى‌توان به خرابه‌هاى بندر سى‌نيز و قريه حصار اشاره کرد.
شهرستان دير
شهر دير مرکز شهرستان دير در فاصلهٔ ۲۰۸ کيلومترى شهر بوشهر قرار دارد و از نظر موقعيت جغرافيائي، در مدخل و در جهت شمال و شمال شرقى خليج‌فارس واقع شده است. اين بندر داراى عمق کافى براى ايجاد لنگرگاه مطمئن براى لنج‌ها و کشتى‌ها است و همين عامل باعث استقرار شهر در اين ناحيه شده است. شهر دير به لحاظ قدمت و نقش مهمى که در امر صيد و تجارت دريائى داشته، همواره مورد بازديد تاريخ‌نويسان و جهانگردان قرار مى‌گرفته است و از سرزمين‌هاى دوردست يا سرزمين‌هاى بازرگانى (مانند بين‌النهرين و چين) کالاهاى بازرگانى به بندر بتانه (از آبادى‌هاى دير) وارد يا از آن صادر مى‌شد.
روند رشد اين بندر تا قبل از سال ۱۳۵۵ کند بود اما در سال ۱۳۵۸ اين بندر به شهر تبديل شد و اسکلهٔ ماهيگيرى و شيلات آن فعال گرديد.
از آثار اين شهر مى‌توان به ناحيهٔ بردستان اشاره کرد که خود شامل آثارى مانند قلعهٔ بردستان، مسجد بردستان، قلعه گنوي، قلعهٔ جلال‌خان حاکم، مقابر گنخک هيبروني، آثار آبيارى و بندهاى آب و ساير آثار اشاره کرد.
تنگستان (اهرم)
شهر اهرم مرکز شهرستان تنگستان است که سکونت به‌صورت روستائى در آن سابقه‌اى ديرينه دارد. دکتر سيد جعفر حميدى دربارهٔ وجه تسميهٔ اين شهرستان مى‌نويسد: بعيد نيست که واژهٔ اهرم تحريف شدهٔ ارم باشد که دليل آن وجود باغ‌هاى مرکبات و چشمه‌هاى آب فراوان در اطراف به‌خصوص خائيز در چند فرسخى اهرم است که مرکبات آن خصوصاً نارنگى و ليمو ترش معروف دارد، باشد.
چيزى که باعث تأسف است چشمه‌هاى آب شور اهرم است که حتى خود بوميان نيز از نوشيدن آن عاجز هستند و مجبور هستند آب باران را که در آب‌انبارها ذخيره شده مصرف نمايند. اما رود باهوش و چشمه‌ها و منابع آب زيرزمينى باعث شده که شهرستان اهرم يکى از مناطق فعال استان در زمينهٔ باغدارى و کشاورزى باشد و مقام دوم را از نظر توليد خرما را داشته باشد.
کنگان
شهر کنگان مرکز شهرستان کنگان است که در جنوب شرقى دير قرار دارد. و فاصلهٔ آن تا بوشهر ۲۳۶ کيلومتر و تا بندر لنگه ۳۸۰ کيلومتر است و در کنار جادهٔ ساحلى بوشهر - لنگه در ساحل دريا و در دامنهٔ جنوبى شيب کوه - قرار گرفته است. هواى اين شهرستان به جز دهستان جم که معتدل است، گرم و مرطوب بوده و ارتفاع آن از سطح دريا ۶ متر مى‌باشد. شهر کنگان داراى لنگرگاه مناسبى به عمق ۹ متر است.
از جمله عوامل رشد و توسعهٔ اين شهرستان يکى از رونق افتادن موقعيت تجارى سيراف است. ديگر اينکه اين شهر مرکز عمدهٔ صيد و فروش مرواريد بوده و چون اين شهر داراى راه مناسب دريائى است و در مسير راه ارتباطى بوشهر - بندرعباس نيز هست همين امر موجب رشد و گسترش خطى اين شهر شده است.
خورموج (دشتي)
شهر خورموج مرکز شهرستان دشتى با ۶۰۶۵ کيلومتر مربع مساحت در ۸۲ کيلومترى شهرستان بوشهر واقع است. هواى اين شهرستان در نقاط نزديک به ساحل خليج‌فارس گرم مرطوب، در نقاط مرکزى گرم خشک و در قسمت‌هاى شرقى که کوهستانى است نسبتاً معتدل است. علت استقرار و رشد شهر خورموج، شرايط آب و هوائى فعاليت و منابع آب زيرزمينى غنى است که در دشت‌هاى مخروط‌افکنه‌اى قرار دارند اين شهر هم‌اکنون نقش خدماتى - ادارى دارد.
دربارهٔ وجه تسميهٔ اين شهر مى‌گويند چون در بهار در جلگهٔ خورموج، گياهى مى‌رويد که مردم محل آن را بهمن مى‌نامند و انعکاس نور خورشيد بر روى اين جلگه پوشيده از گياه بهمن، منظرهٔ زيبائى به‌وجود مى‌آورد به همين جهت خورموج که از بهر خور مخفف خورشيد و موج تشکيل گرديده به اين ناحيه اطلاق شده است.
کاکى
کاکى از توابع شهرستان دشتى است که از گذشته‌هاى دور سکونت در آن، به شکل‌هاى گوناگون وجود داشته است. قلعهٔ جمال‌خان که هم‌اکنون نيز پابرجا است از رونق اين شهر در زمان‌هاى دور خبر مى‌دهد و امروزه نقش خدماتى و کشاورزى دارد.