معادن

مس پايهٔ اقتصادى زندگى مردم زامبيا است. از زمان استقلال تاکنون مس و فرآوردهٔ جنبى آن - کبالت - بين ۹۳ الى ۹۷ درصد صادرات زامبيا را تشکيل مى‌داده است. زامبيا پنجمين کشور توليد کننده مس و يکى از چهار عضو اصلى سازمان توليد‌کنندگان مس جهان مى‌باشد. در زامبيا معادن روزمينى و زيرزمينى مس وجود دارد‌ و‌‌‌ ‌‌‌استان کوپريلت توليد کنندهٔ اصلى مس زامبيا به شمار مى‌رود. مس به صورت شمش و بيلت به کشورهاى اروپائى صادر مى‌گردد. البته بخشى از مس توليد شده نيز در کارخانه‌هاى زامبيا تبديل به کابل مسى شده و به مصرف داخلى يا خارجى مى‌رسد. زامبيا با يک شرکت آلمانى که مقر اصلى آن در آلمان است براى توليد کابل و ديگر فرآورده‌هاى مسى مشارکت دارد. در کنار مس، معادن روي، قلع ، سرب و سنگهاى گرانقيمت در زامبيا وجود دارند.

اهميت مس در اقتصاد زامبيا

اقتصاد زامبيا وابسته به بهاى جهانى قيمت مس است. اگر اين بها بالا رود اقتصاد زامبيا رونق مى‌گيرد و در صورت کاهش، مشکلات اقتصادى پديد مى‌آيد .


سياستگذاران زامبيائى تلاش فراوانى براى رشد صنايع سنتى و کاهش وابستگى اقتصادى به مس داشته‌اند، اما توفيق لازم حاصل نگرديده است. کارشناسان اقتصادى صندوق بين‌المللى پول در يک بررسى اعلام کرده‌اند که ذخيره مس زامبيا تا پانزده سال آينده تمام خواهد شد و اين امر باعث نگرانى مردم زامبيا شده است.


احتمالاً از دو هزار سال پيش در زامبيا به استخراج مس مى‌پرداختند. در آن زمان اقوام زامبيائى از مس به عنوان زينت استفاده مى‌کردند. ضرب سکه مسى نيز در اين دوران مرسوم بود. بر بازو و ران پيکرهائى که توسط باستان شناسان کشف شده است حلقه‌هاى مسى پيچيده شده بود. مردان قبايل مختلف نيز به نامزدهاى خود النگوهاى مسى هديه مى‌کردند. در روزگارى که از مس به عنوان پول استفاده مى‌شد در بسيارى موارد آن را به شکل يک X بزرگ قالب مى‌زدند. هرچه اندازه اين علامت بزرگتر بود قدرت خريد آن نيز بيشتر مى‌گرديد. حلقه‌هاى مسى نيز ارزش پولى داشتند. بيشتر آئين‌ها و تشريفات سنتى مرتبط با استخراج و گداختن مس بوده است و مردمى که در بخش معدن به استخراج مس مى‌پرداختند از حيثيت و اعتبار اجتماعى خاصى برخوردار بودند. روش کار مردم نخستين زامبيا در استخراج معدن تقريباً همانند شيوه‌اى است که در قرن بيستم به کار گرفته مى‌شود، اگرچه امروزه شيوه‌هاى کار پيچيده تر شده اما هنوز هم از همان روش‌هاى نخستين پيروى مى‌گردد. به نقل از يکى از داستان‌هاى زامبيائى در سال ۱۹۰۲ فردى به نام ويليام کولير (William Collier) که در جستجوى معادن قيمتى بود روزى براى شکار بيرون مى‌رود و به گوزن سرخ رنگى برخورد مى‌کند و پس از شکار آن در نزديک جائى که شاخ‌هاى خميده گوزن قرار گرفته بود سنگ سبز روشنى ديده مى‌شود اين سنگ داراى مس بوده است. اين مقدمه کشف معدن مس در زامبيا است. به معدنى که بعدها در اين محل داير گرديد نام رون آنتلوب (Roan Antelope) يعنى گوزن سبز دادند. اين معدن اکنون در لوانشيا (Luanshaya) از شهرهاى استان کوپربلت قرار دارد.


در سال‌هاى اول قرن حاضر کارشناسان اروپائى سرزمين کوپربلت را مورد کاوش قرار دادند و تا سال ۱۹۱۱ منطقه ذخاير معدنى تعيين شدند. نقطه عطف براى استخراج مس ده سال بعد بود . در اين دوران به دليل نياز روافزون جهانى به سيم و کابل مسى تقاضا براى خريدمس افزايش يافت و سرمايه‌گذاران انگليسي، آمريکائى و آفريقاى جنوبى به سوى زامبيا سرازير شدند.


نخستين اقدام اروپائيان اين بود که منطقهٔ غرق در پشهٔ مالارياى استان مس خيز ‌ کوپربلت را به مجيطى بهداشتى و قابل زيست تبديل کنند و سرمايه‌گذارى براى رسيدن به اين هدف آغاز شد.


پس از خاتمه جنگ جهانى دوم تقاضا براى خريد مس بيش از بيش افزايش يافت و ناحيه کوپربلت نيز اهميت ويژه‌اى پيدا کرد و منطقه کوپربلت از رونق فراوانى برخوردار شد. در واقع در دههٔ ۱۹۴۰ بود که زامبيا رهبرى کشورهاى توليد کننده مس جهان را به دست آورد.


زامبيا داراى معادن روزمينى و زيرزمينى مس مى‌باشد. سه چهارم مس زامبيا از زير زمين استخراج مى‌گردد. براى استخراج مس از زير زمين تا عمق بيش از سه هزار متر حفارى شده است و با احداث شهرک‌هاى کوچک در زير زمين کارگران معادن با ابزارهاى برقى سنگ مس را از ديواره‌هاى معدن بريده و با آسانسورهاى مخصوص به سطح زمين يعنى محلى که پالايشگاه مس وجود دارد مى‌رسانند. کار در زير زمين داراى خطرات جانى مى‌باشد و با وجود همهٔ پيشگيرى‌ها بازهم حوادث غم انگيزى روى مى‌دهد. بدترين حادثه در تاريخ زامبيا در ۲۵ سپتامبر ۱۹۷۰ در معدن موفوليرا که يکى از بزرگترين معادن زير زمينى جهان است روى داد. در اين حادثه ريزش سقف تونل‌هاى زير زمينى باعث کشته شدن هشتاد و نه تن از کارگران شد. در آخرين سطح معادن که تقريباً در عمق ۱۲۲۰ مترى قرار دارد دماى هوا به ۶/۴۵ درجه مى‌رسد و لازم است با نصب دستگاه‌هاى خنک کننده دماى هوا را پائين آورد. حتى در عمق ۶۸۵ مترى که دماى هوا را راحت‌تر مى‌توان تحمل کرد بايد دستگاه تهويه نصب نمود.


پيش از آن که سنگ مس به روى زمين انتقال يابد آن را وارد دستگاه خرد کننده بزرگى مى‌کنند که با آسياب کردن، خرد کردن و شکستن،سنگ‌ها به صورت تکه‌هاى کوچکى درآورده مى‌شود. قطر بزرگ‌ترين آنها از ۵/۱۵ سانتى‌متر بيشتر نيست. بين ۸/۱ تا ۹/۱ درصد سنگ را مس تشکيل مى‌دهد. بزرگترين معدن زير زمينى مس ميندولا (Mindola) و بزرگترين معدن مس روزمينى نچانگا (Nechanga) نام دارد. نچانگا يکى از بزرگ‌ترين معادن سرگشودهٔ جهان است که بيش از ۱۶۰۰ متر عمق و ۹۵۰ متر پهنا دارد . کارخانهٔ ذوب مس کانا که سنگ‌هاى مس معادن کوپربلت را تصفيه مى‌نمايد يکى از بزرگ‌ترين پالايشگاه‌هاى جهان است. در اين پالايشگاه مراحل غنى‌سازى ، شناور سازى و ذوب مس صورت مى‌پذيرد. سيزده درصد ذخاير مس جهان در منطقهٔ کوپربلت قرار دارد. اما در حال حاضر غيراز اين منطقه از چندين معدن ديگر زامبيا نيز مس استخراج مى‌شود. صاحبان معادن همواره گونه‌اى مسکن، آموزش و پرورش، تفريح و تسهيلات بهداشتى براى کارگران فراهم ساخته‌اند. در سال ۱۹۷۲ از تقريباً سه هزار کارگرى که در بخش ميندولا کار مى‌کردند تنها سى و نه تن اروپائى بودند. امروزه اين ميزان کاهش يافته است اما هنوز مديريت سطح بالاى معادن را کارشناسان اروپائى به عهده دارند. در دوران حکومت آقاى کائوندا تا قبل از سال ۱۹۹۱ شرکت نيمه دولتى (ZCCM) عهده‌دار مديريت مجموعه معادن مس بود اما پس از سال ۱۹۹۱ دولت زامبيا اعلام کرد که قصد واگذارى يا فروش اين صنايع را به بخش خصوصى دارد . در حال حاضر به رغم مخالفت مردم با اين امر بخشهائى از اين معادن به بخش خصوصى واگذار شده است.