تحوّلات در روابط دو کشور طى جنگ جهانى دوم

براساس پيمان منعقده بين وزراء امور خارجهٔ اتحاد جماهير شوروى و آلمان در مسکو، در سال ۱۹۳۹ ميلادى لهستان بين اين دو کشور تقسيم گرديد و شوروى عملاً بر نيمى از قلمرو لهستان - با ۳/۱۴ ميليون نفر جمعيت - تسلط پيدا کرد. لذا بر اثر اعمال حاکميت شوروى بر لهستان تعداد زيادى از اتباع اين کشور پس از قبول انواع تهديد، شکنجه، دستگيرى و تحمل فقر به شوروى کوچ اجبارى داده شدند. اولين مرحله از مهاجرت لهستانى‌ها به شوروى در ماه‌هاى فوريه، آوريل و ژوئن ۱۹۴۰ و دومين مرحله در ماه ژوئن ۱۹۴۱ آغاز گرديد. هرچند آمار دقيقى از مهاجرت اتباع لهستانى به شوروى وجود ندارد اما براساس آمارهاى موجود در حدود ۲/۱ تا ۵/۱ ميليون نفر از لهستانى‌ها به شوروى مهاجرت کردند. مهاجرين لهستانى پس از مهاجرت به شوروى در اردوگاه‌هاى کار اجبارى به کار گرفته مى‌شدند و تعدادى از آنها که قدرت تحمل در اردوگاه‌هاى سيبرى يا قزاقستان را نداشتند (بويژه خردسالان) جان باختند که تعداد آنها بيش از نيم ميليون نفر تخمين زده شده است.


از آنجا که لهستان بين شوروى و آلمان تقسيم و از دولت مرکزى برخوردار نبود نمى‌توانست حافظ منافع اتباع خود باشد اما در سال ۱۹۴۱ دولت موقت لهستان در بندن تشکيل گرديد و به دنبال آن پس از انجام توافقاتى با شوروى و برخوردارى اتباع لهستانى از عفو عمومي، وضعيت زندگى آنها در شوروى تا حدودى بهبود يافت. با توجه با اينکه شمار زيادى از مهاجرين لهستانى در شوروي، نظامى بودند تعدادى از نيروهاى ارتش لهستان به فرماندهى ژنرال آندرس با همکارى اعضاى سفارت لهستان در شورى يک شبکه هميارى براى نجات کودکان و زنان ساکن در اردوگاه‌ها را تشکيل دادند.


با آغاز سال ۱۹۴۲ و کشته شدن نيروهاى نظامى لهستان در منطقه کاتين روابط شوروى و لهستان به سردى گرائيد و در بهار اين سال به فرمان ژنرال آندرس تعدادى از اتباع لهستان به مرور خاک اين کشور را ترک کردند. طى ماه‌هاى مارس و نوامبر سال ۱۹۴۲ در حدود ۱۱۵ هزار لهستانى شامل ۷۸ هزار نفر غيرنظامى و ۳۷ هزار نفر نظامي، شوروى را ترک کردند. (از اين تعداد ۱۸،۳۵۱ نفر کودک و جوان بودند) يادآور مى‌شود حدود ۶۲۵ هزار لهستانى نيز تحت حاکميت شوروى باقى ماندند.


پس از خروج نيروهاى ژنرال آندرس از شوروى ارتش ديگرى از لهستانى‌هاى مقيم اين کشور به فرماندهى ژنرال برلينگ تشکيل گرديد و در کنار شوروى به نبرد با ارتش نازى پرداخت. از سوى ديگر ژنرال آندرس نيز با ارتش خود در کنار دولت‌هاى متفق وارد جنگ شد و موفقيت‌هاى بزرگى از جمله در جبهه ايتاليا بدست آورد.


خروج لهستانى‌ها از شوروى براى رهايى از ظلم‌هاى حکومت استالينى نقطه عطفى در تاريخ لهستان به‌شمار رفته و براى مهاجرين لهستان خروج از سرزمين وحشتناک و ورود به سرزمين ايران، بسيار آرامش‌بخش بود.

ورود اتباع لهستان به جمهورى اسلامى ايران

خروج اتباع لهستانى (نظاميان و غيرنظاميان) از شوروى و ورود آنها به ايران به رهبرى ژنرال ولاديسلاو آندرس از دو مسير و در چند مرحله انجام گرديد:


مسير اول از بندر کراسنووسک و از طريق درياى خزر به بندر انزلي،


مسير دوم از عشق‌آباد - باج‌گيران به مشهد.


ايران مقصد نهايى اتباع لهستان نبود آنها از طريق ايران به هند، فلسطين، مصر، لبنان، آفريقاى جنوبي، رودزيا، تانزانيا، زلاندنو، مکزيک، آمريکا، کانادا و انگلستان رهسپار شدند. (اکثر آنها پس از پايان جنگ جهانى دوم به کشور خود بازگشتند)

اولين مرحله

اولين مرحله از مهاجرت اتباع لهستان بين ماه‌هاى مارس و آوريل ۱۹۴۲ ميلادى صورت گرفت که در حدود ۳۰ هزار نظامى به اتفاق يازده هزار کودک بندر کراسنووسک را از طريق دريا به سمت بندر انزلى به قزوين منتقل گرديدند. در قزوين يک ميهمانسراى موقتى براى ۱۴۰۰ نفر سازماندهى گرديد که آنها سپس به تهران حرکت داده شدند.

دومين مرحله

دومين مرحله حرکت اتباع لهستان از اتحاد شوروى از طريق درياى خزر و طى ماه‌هاى اوت و سپتامبر ۱۹۴۲ ميلادى ادامه پيدا کرد. در اين مدت ۴۳ هزار نفر نظامى و ۲۵ هزار نفر غيرنظامى که يک‌سوم آنها کودک بودند به بندر انزلى منتقل گرديدند. آنها در پناهگاهى که با چادر در سواحل دريا برپا گرديده بود زندگى و پس از يک ماه قرنطينه، غيرنظاميان به تهران فرستاده شدند. افراد نظامى عمدتاً به عراق و ديگر کشورهاى خاور نزديک انتقال يافتند. آخرين مرحله مهاجرت لهستانى‌ها از پايگاه‌هاى انزلى در ۶ اکتبر ۱۹۴۲ پايان يافت.

سومين مرحله

مرحله سوم حرکت اتباع لهستان از شوروى به ايران، از طريق عشق‌آباد - مشهد بود که تعداد زيادى از اتباع لهستانى را شامل نمى‌شد، ۱۹۳۹ نفر از آنها به ايران و ۶۷۵ نفر آنها به هند رفتند. نظاميان لهستانى از راه ايران به عراق اعزام شدند. با ورود اتباع لهستانى به تهران در فوريه ۱۹۴۳ چهار اردوگاه پناهندگان لهستانى در اين شهر تأسيس گرديد که تعداد ۲۶۰۰ نفر در آنجا سکونت داشتند. به مرور تعداد اتباع لهستانى در تهران افزايش و به ۲۵ هزار نفر رسيد. در اصفهان نيز اردوگاه‌هايى براى اتباع لهستان تأسيس که چند هزار نفر در آنجا سکونت داشتند. تعداد زيادى از پناهندگان لهستانى مستقر در ايران نيز در اهواز بودند که پس از مدّت کوتاهى آٰنها از طريق بنادر خرمشهر و بصره به آفريقا، هند، زلاندنو، مکزيک و انگلستان منتقل گرديدند. تا پايان سال ۱۹۴۳ در حدود ۳۳ هزار غيرنظامى ايران را ترک کردند.


در حدود ۲۱۱۹ نفر فوت کردند. تا اين مرحله ۳۹۳۲ نفر در تهران، ۲۳۸۸ نفر در اصفهان، ۲۸۳۴ نفر در اهواز و ۶۶ نفر در مشهد ماندن. از اکتبر ۱۹۴۴ تا پايان سال ۱۹۴۵ نقل و انتقال اتباع لهستانى و خروج از ايران افزايش يافت و از تهران و اصفهان به اهواز و از آنجا به بغداد و بيروت حرکت داده شدند. در حدود ۳۰۰ نفر از اتباع لهستان در ايران باقى ماندند و تعدادى از آنها هم‌اکنون نيز در ايران حضور دارند. در حال حاضر تعدادى از لهستانى‌ها که در ايران بوده‌اند هر ساله مراسم خاصى را در شهرهاى مختلف لهستان برگزار نموده و از مهمان‌نوازى ايرانيان در آن دوران سخت بسيار سپاسگزار هستند.