جمعيت و ترکيب و پراکندگى آن

بنگلادش هفتمين کشور پر جمعيت جهان مى‌باشد. براساس سرشمارى سال ۱۹۶۱ جمعيت بنگلادش به ۵۰،۸۴۰،۰۰۰ نفر بالغ مى‌شد. اما برطبق آمار مارس ۱۹۷۴ اين رقم به ۷۶،۳۹۸،۰۰۰ نفر رسيد. يعنى طى ۱۳ سال ۲۶ ميليون نفر بر جمعيت کشور افزوده شد. برطبق سرشمارى انجام شده در ۱۹۸۱ جمعيت اين کشور ۸۹،۹۱۲،۰۰۰ نفر و براساس تخمين‌هاى رسمى در ۱۹۸۷ جمعيت ۱۰۲،۵۶۳،۰۰۰ نفر بود.

از ميان ۸۹ ميليون نفر جمعيت بنگلادش در سال ۱۹۸۱، ۴۶،۲۹۵،۰۰ نفر مرد و ۴۳،۶۱۷،۰۰۰ نفر زن بوده‌اند. ميانگين سنى مردان ۴۷ سال و زنان ۴۸ سال است. نرخ بالاى زاد و ولد سبب شده است که جمعيت بنگلادش جمعيتى جوان باشد. ۴۸ درصد مردم اين کشور زير ۱۵ سال قرار دارند. همچنين بيش از ۱۶ درصد از کل جمعيت زير ۵ سال قرار دارند. چنين ساخت سنى بر اقتصاد بنگلادش اثرهاى نامطلوب برجاى مى‌گذارد. زيرا اين جمعيت وابسته به ديگران که سهمى در نيروى کار توليدى ندارد مقادير زيادى از منابع ملى را مصرف مى‌کند.

در ساختار سن - جنس تسلط جمعيت جوان مذکر مشاهده مى‌شود. ساختار سن و جنس کم و بيش در تمام بخش‌هاى بنگلادش مشابه است. اما بعضى اختلافات ميان مناطق شهرى و روستائى وجود دارد. در اين کشور جمعيت مردان بيشتر است و نسبت جنسيت ۱۰۸ است. اين نسبت در بعضى مراکز شهرى بزرگ به ۱۲۰ مى‌رسد. در گروه‌هاى جمعيتى جوان، اکثريت را مردان مهاجر حائز هستند.

تراکم نسبى جمعيت در ۱۹۸۷، ۷۱۲ نفر در هر کيلومتر مربع بوده است. توزيع جمعيت در نواحى مختلف اين کشور متفاوت است و تحت تأثير کيفيت خاک و شرايط جغرافياى طبيعى اين کشور قرار دارد. در حالى‌که تراکم جمعيت در بعضى نواحى بسيار زياد است، در نواحى ديگر جمعيت کمى زندگى مى‌کنند. تراکم جمعيت در تپه‌هاى جنوب شرقى کمتر از ۱۰۰ نفر است، حال آنکه اين رقم در نقطهٔ تلاقى رودخانه‌هاى پادما و مگنا به ۲۰۰۰ نفر مى‌رسد. به‌طور کلى تمرکز جمعيت بيشتر در طول رودخانه‌هاى اصلى مى‌باشد و علاوه بر اين تمرکز جمعيت در اطراف مراکز عمده دولتي، شهرى و مراکز صنعتى مشاهده مى‌شود. جزائر ساحلي، تپه‌ها، دشت‌هاى آبگير و مرداب‌ها تراکم کمترى دارند. اغلب اين مناطق با محصولات کم کشاورزى مشخص شده‌اند. کم‌جمعيت‌ترين مناطق تپه‌هاى چيتاگنگ و دشت‌هاى آبگير و جنگ‌هاى بخش خولنا مى‌باشد و پرجمعيت‌ترين مناطق داکا و کوميلا (Comilla) مى‌باشد.

اکثر جمعيت بنگلادش در روستاها ساکن مى‌باشند. ولى مهاجرت روستائيان به شهرها شدت يافته است. تحليل رفتن نيروى زمين‌هاى کشاورزى و وجود فرصت‌هاى خوب اقتصادى در شهرها سبب شده است که روستائيان به شهرها روى آورند. سرشمارى ۱۹۶۱ نشانگر اين مطلب است که طى دهه ۱۹۵۰ جمعيت روستانشين با نرخى برابر ۸/۱۹ درصد افزايش يافته است. حال آنکه اين رقم در شهرها به ۲/۴۳ درصد بالغ مى‌شد. در واقع در ۱۹۶۱ فقط ۶/۵ درصد مردم در شهرها زندگى مى‌کردند. در سال ۱۹۷۴، ۲۲/۹۱ درصد جمعيت در بيش از ۶۵ هزار روستا زندگى کرده و ۷۸/۸ درصد در شهرها سکونت داشتند.

در بخش خولنا بين سال‌هاى ۱۹۵۱ تا ۱۹۷۴ بيش از ۵۰۰ درصد شهرنشينى افزايش يافته است. اين افزايش براى شهر داکا بيش از ۴۰۰ درصد بوده است. برطبق سرشمارى ۱۹۸۱ جمعيت شهرى طى سال‌هاى ۸۱-۱۹۶۱، بيش از سه برابر شده است. يک نمونه‌گيرى در مناطق شهرى در بخش کوميلا نشان مى‌دهد که حداقل ۳/۲ مهاجرت‌ها ار روستاها به شهرها بوده است. در ۱۹۸۱ از ۸۷،۱۹۹،۸۶۵ نفر، ۱۳،۲۲۷،۶۲۵ نفر شهرنشين مى‌باشند (يعنى ۲/۱۵ درصد). به رغم تمام اين مسائل، اکنون جمعيت شهرى بنگلادش بيش از ۱۸ درصد را شامل نمى‌شود.

رشد جمعيت

رشد بالاى مواليد و بهبود وضع بهداشت عمومى و در نتيجه کاهش ميزان مرگ و مير علت اساسى افزايش سريع جمعيت بنگلادش است. نرخ رشد سالانه جمعيت در دوره ۲۰ سالهٔ ۸۱-۱۹۶۱ براساس سرشمارى ۵۹/۲ درصد و در هفت سال از برنامه سرشمارى ۱۹۷۴ تا ۱۹۸۱ نرخ رشد ۳۶/۲ درصد گفته شده است. در حالى‌که نرخ مرگ و مير سالانه ۱۸ در هزار کاهش يافته است؛ نرخ افزايش جمعيت ۴۸ تا ۵۲ در هزار به رشد ادامه مى‌دهد. چنانچه نرخ کنونى مواليد همچنان ادامه يابد، جمعيت بنگلادش طى کمتر از ۲۵ سال دو برابر خواهد شد. لذا حکومت جهت کاهش نرخ مواليد برنامه تنظيم خانواده را در سراسر کشور پياده کرده است.

جدول زير ميزان مرگ و تولد را در سال‌هاى اخير در بنگلادش نشان مى‌دهد ^(۱):

جدول ميزان مرگ و تولد

رشد سريع جمعيت در همه بخش‌هاى بنگلادش به‌خصوص در داکا، کوشيتا، جسور، ديناچ‌پور، راجشاهى و خولنا قابل توجه است. هر يک از اين بخش‌ها رشد بيش از حد متوسط ملى را عمدتاً در اثر مهاجرت نشان مى‌دهند. بسيارى از شهرهاى متوسط و کوچک رشدى بيش از ۲۰۰ درصد طى سال‌هاى ۷۴-۱۹۶۱ داشته‌اند، در حالى‌که دو شهر بزرگ داکا و چيتاکنگ رشد بين ۲۰۰-۱۵۰ درصد را دارا بوده‌اند.

سابقهٔ تاريخى تشکيل جمعيت

يک گروه از هند و آريائى‌ها که در ۲۰۰۰ سال قبل از ميلاد مسيح به طرف شرق حرکت کردند در اين منطقه مستقر شدند و اين‌ها اولين گروه‌هائى بودند که جمعيت اين منطقه را تشکيل دادند. در اولين سرشمارى در اين منطقه در سال ۱۸۷۲ کل جمعيت حدود ۲۲ ميليون نفر بود. رشد حدود ۲۵۴ درصدى در يک قرن، جمعيت را در ۱۹۷۴ به بيش از ۷۶ ميليون نفر رساند. در عرض ۵۰ سال جمعيت (در ۱۹۲۱ جمعيت ۳۳ ميليون نفر بود) بيش از دو برابر شده بود. اين رشد سريع جمعيت همراه با کاهش مرگ و مير به‌علت بهبود وضعيت بهداشتى سبب شد که جمعيت کنون کشور به بيش از ۱۱۵ ميليون نفر برسد. مصائب و بلاياء طبيعى نيز سبب مى‌شود که شمار زيادى از مردم جان خود را از دست بدهند.