جغرافياى طبيعى

موقعيت جغرافيائى

خليج فارس از نظر زمين‌شناسى در نتيجهٔ انفعالات اواخر دوران سوم زمين‌شناسى که سبب پيدايش جبال زاگرس و رشته‌هاى جنوبى ايران گرديده است، به‌وجود آمده و قبل از اين دوره به‌صورت زبانهٔ باريکى بوده است. در همين دوران بر اثر پيدايش جبال زاگرس در غرب فلات ايران و فرورفتگى جنوب فلات ايران، آب اقيانوس هند از طريق خليج‌عمان به طرف غرب آمده و خليج‌فارس را ايجاد کرده است. در نتيجهٔ ايجاد چين‌خوردگى و به‌وجود آمدن طاقديس‌ها و ناوديس‌ها در کف اين دريا و در نتيجه رسوبات ته‌دريا و موادآلى و بسيارى عوامل ديگر، ذخاير عظيمى از نفت در تمامى کف خليج‌فارس و حواشى و جزاير آن از جمله جزاير بحرين به‌وجود آمده است. به‌طور کلى جزاير بحرين از نظر ساختمانى دنبالهٔ فلات ايران بوده که از زير آب‌هاى خليج‌فارس سربرآورده و ظاهر شده است. (بحرين، نظرى اجمالى به کشورها، ۱۳۶۴ - ص ۳). بدين ترتيب، بحرين در نيم‌کره شمالي، نيم‌کره شرقي، در جنوب غربى قاره آسيا، در منطقهٔ خاورميانه، به‌صورت مجمع‌الجزايرى در جنوب خليج‌فارس واقع شده است و در سمت راست آن در فاصله ۲۷ کيلومتري، کشور اميرنشين قطر و در سمت مغرب آن در فاصلهٔ ۲۴ کيلومترى عربستان‌سعودى و در شمال آن با فاصلهٔ نسبتاً دوري، ايران قرار دارد. نزديک‌ترين شهر ايران به بحرين بندر بوشهر است که تا لنگرگاه بحرين ۳۶۱ کيلومتر فاصله دارد.

نام جغرافيائى بحرين تا قرن ششم هجرى به ناحيه‌اى اطلاق مى‌گرديد که از طرف جنوب بصره تا حدود عمان کشيده مى‌شد. ناحيهٔ هجر (Hejar) که در دوره ساسانى اهميت فراوان داشت، قبلاً بر ساحلى اطلاق مى‌شد که بعدها در دورهٔ اسلام نام بحرين به خود گرفت تا زمان استيلاء قرامطه در اوايل قرن چهارم هجري، شهر هجر، مرکز اصلى سرزمين بحرين بود ولى از دورهٔ ابوطاهر حسن بن سعيد گناوه‌اي، پيشواى قرمطيان خليج فارس، نام الحساء جاى نام هجر را گرفت. بحرين که در کتب تاريخ و جغرافياى فارسى و عربى تا قرن ششم هجرى آورده شده است، عبارت از دو ولايت بنياداردشير و هجر بود و مجمع‌الجزاير امروزى نام ديگرى داشت. بنادر حوادث مربوط به بحرين در کتب قديم و وقايع مربوط به صدر اسلام، بحرين غالباً به آن قسمت از قلمرو و باستان ايران ارتباط داشته که دو مرزبانى هجر و بنياد اردشير را تشکيل مى‌داده است.

مجمع‌الجزاير بحرين با وسعت ۲۶/۶۹۵ کيلومتر مربع از سى و پنج جزيرهٔ بزرگ و کوچک تشکيل شده (The Middle East and North Africa,1996. P309.) که بين ۵/۲۵ درجه و ۵/۲۶ درجهٔ عرض شمالى و بين ۵۰ درجه و ۵۲ درجهٔ طول شرقى (جغرافياى کامل جهان.) واقع شده است. بزرگ‌ترين اين جزاير به‌نام جزيرهٔ بحرين (جزيره منامه) موسوم است که گاهى اوال و در قديم به تيلوس معروف بوده است. طول اين جزيره از شمال به جنوب ۵۰ کيلومتر (۳۰ مايل) و عرض آن بين ۱۳ و ۲۵ کيلومتر (۱۵-۸ مايل) - (The Middle East and North Afica, 1996.P.306.) است و شهر منامه، پايتخت بحرين در همين جزيره واقع شده است. در انتهاى جنوبى جزيره، دماغه‌اى به‌نام رأس‌البر وجود دارد. اين جزاير در قسمت جنوب ماسه‌اى و همواره، در قسمت‌هاى مرکزى بيابانى و لم‌يزرع و در قسمت شمال‌آباد و حاصلخيز است.

نام بحرين در قديم در داستان‌هاى سومرى‌ها که به اين جزيره رفت و آمد داشتند و به نام سرزمين‌ زندگي به‌دليل وجود آب و زراعت، معروف بوده است. همچنين اسامى مختلفى از جمله عروس خليج‌فارس، مرواريد خليج‌فارس و بارانداز خليج‌فارس بر اين جزيره اطلاق مى‌شده است همچنين اين سرزمين نزد اقوام باستان به دلمون يا تيلوس و يا تيرس موسوم بوده است.

تفاوتى که در برخى منابع در مورد مساحت و تعداد جزاير مجمع‌‌الجزاير بحرين مشاهده مى‌شود به‌علت وجود برخى جزاير مرجانى و غير مسکونى است که هنگام جزر آب کاملاً نمايان بوده و هنگام مد و در آب غوطه‌ور است.

بحرين فاقد مرز زمينى است، تنها مى‌توان گفت با احداث پلى که بحرين را به عربستان‌سعودى متصلى مى‌کند، توانسته است که از طريق زمينى با کشور ديگرى مرتبط شود؛ در حالى‌که خط ساحلى آن به‌طور ۱۶۱ (The World Factbook 1995.) کيلومتر است. خط مرزى کرانه‌هاى ايران و بحرين شامل نقطه‌گردش‌هاى زير است:

- نقطه‌ٔ گردش ۱: اين نقطهٔ گردش، اولين نقطه در انتهاء خاورى اين مرز دريائى است و بين عرض شمالى ۲۷ درجه و صفر دقيقه و ۳۵ ثانيه و خط آزيموت ۲۷۸ درجه و ۱۴ دقيقه و ۲۷ ثانيه در جائيکه خط مرزى دريائى بحرين و قطر مى‌شود، قرار دارد.

- نقطه گردش ۲: روى عرض شمالى ۲۷ درجه و ۲ دقيقه و ۴۶ ثانيه و طول شرقى ۵۱ درجه و ۵ دقيقه و ۵۴ ثانيه واقع شده است.

- نقطه گردش ۳: واقع در عرض شمالى ۲۷ درجه و ۶ دقيقه و ۳۰ ثانيه و طول شرقى ۵۰ درجه و ۵۷ دقيقه و صفر ثانيه.

- نقطه گردش ۴: واقع در عرض شمالى ۲۷ درجه و ۱۰ دقيقه و صفر ثانيه و طول شرقى ۵۰ درجه و ۵۴ دقيقه و صفر ثانيه.

پيروز مجتهدزاده، کشورها و مرزها در منطقه ژئوپليتيک خليج‌فارس، ترجمه حميدرضا ملک محمدى - نوري، دفتر مطالعات سياسى و بين‌المللي، چاپ سوم ۱۳۷۳، ص ۷۸ - ۷۷.

اين مرز ۳/۲۸ مايل دريائى طول دارد و نقاط پايانى آن بين ۵ تا ۱۰ مايل به کرانه‌هاى ايران نسبت به کرانه‌هاى بحرين نزديک‌تر است. (پيروز مجتهدزاده، کشورها و مرزها در منطقه ژئوپليتيک خليج‌فارس، ترجمه حميدرضا ملک محمدى - نوري، دفتر مطالعات سياسى و بين‌المللي، چاپ سوم ۱۳۷۳، ص ۷۸ - ۷۷).

منطقهٔ نظارت بحرين ۲۴ (The Work Factbook) مايل دريائى است. فلات قارهٔ مشخصى ندارد و درياى سرزمينى آن (آب‌هاى منطقه‌اى بحرين در خليج‌فارس) ۱۲ مايل دريائى است. (Ibid)

از لحاظ وسعت، بحرين ۱۱۲ برابر از ابوظبي، ۱۷ برابر از قطر و ۷ برابر از دوبى کوچکتر است. (جغرافياى کامل جهان) بحرين عمدتاً سرزمينى بيابانى و شوره‌زار است که غالباً همواره و خالى از کوهستان مى‌باشد.