چاره عبور از بحران کرونا، ارتقای سواد سلامت است

روند رو به افزایش بیماری کرونا در جامعه به حدی رسیده که دولت به عنوان مسئول اجرای مصوبات، علاوه بر تاکید دو چندان مبنی بر رعایت پروتکل های بهداشتی، محدودیت های جدید تردد و رفت و آمد را هم وضع کرده است. درواقع وضعیت کنونی به حدی از هشدار رسیده که چاره ای جز وضع قوانین سخت تر برای دولت باقی نمانده است. هرچند استفاده از ابزار قهریه، برای دولت  قانونی است اما این وضعیت نتیجه «سواد سلامت» ناکافی افراد یک جامعه است. به گفته «حسن روحانی»، رئیس جمهوری، سواد سلامت افراد جامعه باید در مورد کرونا افزایش یابد تا بتوان کرونا را در ایران مهار نمود. اما این سواد سلامت چیست که امروزه در کانون توجه قرار گرفته است؟

سواد سلامت چیست؟

اصطلاح سواد سلامت به مفهوم یک مهارت شناختی، مهم و تأثیرگذار در نظام مراقبت سلامت، نخستین بار در سال ۱۹۷۴ در یک پانل آموزشی در مورد آموزش بهداشت، مطرح شد. از آن زمان تاکنون ایـن مفهوم در موارد متعددی توسط محققان حوزه های سوادآموزی و سلامت، توسط آنان مورد بحث قرار گرفته و تعاریف گوناگونی هم برای آن ارایه شده است. اما به طور معمول سواد سلامت را به عنوان طیف گسترده ای از دانش و مهارت در زمینه کسب، پردازش، فهم و به کارگیری اطلاعات سلامت تعریف می کنند.

درواقع سوادسلامت، مجموعه ای از مهارتهای خواندن، شنیدن، تجزیه و تحلیل، تصمیم گیری و توانایی به کارگیری این مهارتها در موقعیت های سلامت است. سازمان جهانی بهداشت به تازگی درگزارشی سواد سلامت را به عنوان یکی از مهم ترین تعیین کننده های سلامت معرفی نموده است. این سازمان هم چنین سوادسلامت را به صورت مهارت های شناختی و اجتماعی معرفی نموده که تعیین کننده انگیزه و قابلیت افراد برای دستیابی، درک و به کارگیری اطلاعات می باشد به گونه ای که منجر به حفظ و ارتقاء سلامت آن ها می شود.

بدین ترتیب می توان گفت، سواد سلامت ناکافی به صورت توانایی محدود افراد برای کسب، تفسیر و درک اطلاعات اولیه و خدمات سلامتی که برای تصمیم گیری مناسب در حیطه سلامتی، لازم و ضروری است تعریف شده است. سطح پایین سواد سلامت با مسایلی چون درک ناکافی اطلاعات بهداشتی، آموزش های پزشکی و پیروی از آنها، مشارکت کمتر جهت انجام رفتارهای پیشگیرانه، تشخیص دیر هنگام بیماریها، ناتوانی در مهارتهای خود مراقبتی و عدم تبعیت از رفتا رهای سبک زندگی سالم مرتبط است. در سال های اخیر به دلیل افزایش توجه به مشارکت های مردم در تصمیم گیری و مدیریت بیماری، اهمیت سواد سلامت افزایش یافته است.

سواد سلامت چه رابطه ای با میزان سلامتی یک جامعه دارد؟

رابطه بین سواد سلامت و یک جامعه سالم به لحاظ سلامت فیزیکی، موضوعی است که در پژوهش ها و تحقیقات مختلف به صورت متناوب مورد توجه قرار گرفته و به لحاظ علمی هم تایید شده است. مثلاً در مطالعه ای که توسط «کیچبوش» (محقق حوزه بهداشت و سلامت)به همراه همکاران در سال ۲۰۰۸ و در ترکیه انجام شد، نتایج نشان داد که افراد با سواد سلامت کم، از خدمات اورژانس بیشتر استفاده می کنند، به دفعات بیشتری در بیمارستان بستری می شوند و از خدمات پیشگیرانه به میزان کمتری استفاده می کنند. در حالیکه انجام رفتارهای ارتقا دهنده سلامت بهترین شیوه ای است که مردم می توانند سلامت خود را کنترل و حفظ کنند.

همچنین نتایج مطالعات «زهرا حسینی»(محقق و استاد آموزش بهداشت و ارتقا سلامت) به همراه همکاران در «مرکز تحقیقات عوامل اجتماعی در ارتقاء سلامت، پژوهشکده سلامت» در سال ۱۳۹۵ هم نشان می دهد که میانگین نمرات رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت و سواد سلامت، به طور معناداری در پسران بیشتر از دختران است. همچنین نتایج تحقیق آن ها نشان داد که بیش از نیمی از تغییرات رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت توسط «سواد سلامت» تبیین می شود.

بدین ترتیب می توان گفت، سواد سلامت با توجه به وضعیت کنونی و در رابطه با بیماری کرونا، از اهمیت بیشتری برخوردار می شود. چرا که به گفته «علیرضا رئیسی» معاون بهداشت وزارت بهداشت، «هم اکنون تعداد زیادی از مردم، از رعایت پروتکل های بهداشتی سر باز زده و تنها ۴۲ درصد مردم این پروتکل ها را رعایت می کنند». این در حالیست که شهر «ووهان» در «چین»، که به عنوان منشا شیوع این بیماری شناخته شد، هم اکنون بیماری را مهار کرده و به زندگی عادی بازگشته است. گرچه چنین وضعیتی با همکاری دولت و مردم، حاصل شده، اما باید در نظر داشت، تا زمانی که جامعه قصدی برای مهار کرونا نداشته باشد، انبوهی از قوانین و مصوبات سختگیرانه، راه به جایی نمی برد. بنابراین بی ارتباط نخواهد بود اگر بگوییم که یکی از راه های مهار بیماری کرونا، ارتقا سواد سلامت افراد آن جامعه است.   

در حالیکه انجام رفتارهای ارتقا دهنده سلامت بهترین شیوه ای است که مردم می توانند سلامت خود را کنترل و حفظ کنند، نتایج تحقیقات «منتظری» و همکاران در مرکز «پایش روان سنجی در خصوص سواد سلامت بزرگسالان ایرانی» در سال ۲۰۱۴،  نشان داد که متاسفانه جوانان و نوجوانان در برنامه های ارتقا سلامت در اولویت قرار نمی گیرند. نوجوانان به اندازه بزرگسالان، بهداشت را موضوع با اهمیتی در زندگی تلقی نمی کنند. نگاه آنها به دنیا با نگاه بزرگسالان فرق می کند. نوجوانان اغلب رفتارهایی انجام می دهند که معمولا آنها را در معرض خطر بیماری های تهدید کننده زندگی قرار می دهد. رفتارهای پرخطر قابل پیشگیری از قبیل مصرف مواد مخدر، روابط جنسی غیر ایمن، رژیم های غذایی نامناسب و الگوهای فعالیت فیزیکی نامناسب، رانندگی بدون توجه به قوانین، عدم استفاده از کمربند ایمنی و رفتارهای خشونت آمیز، بطور معنی داری با ابتلا و مرگ و میر نوجوانان در ارتباط است.

مطالعاتی که در سایر نقاط جهان بر روی جوانان انجام شده نیز نشان دهنده ضعیف بودن رفتارهای ارتقا دهنده سلامت در جمعیت نوجوانان و جوانان است. اما آنچه مسلم است، این است که بسیاری از عادات سالم و ناسالم در دوران نوجوانی شکل گرفته و به دوره های بعدی زندگی نیز تسری می یابد. لذا برنامه ریزی به منظور حذف یا اصلاح رفتارهای بهداشتی نامطلوب و ایجاد و حفظ رفتارهای ارتقاء دهنده سلامت در نوجوانان و جوانان امری اجتناب ناپذیر است. با توجه به اهمیت دو مقوله سوادسلامت و رفتارهای ارتقا دهنده و با توجه به گزارش «سازمان مطالعه و کیفیت برای مراقبت های سلامتی» و تجربه شرایط ویژه کشور در مهار کرونا، همگی نشان می دهند که همراه با وضع قوانین بهداشتی و اجتماعی، از این پس باید به شکل جدی به فکر ارتقا «سواد سلامت» جامعه هم بود. نکته ای که شاید بتوان به عنوان حلقه مغفول در مهار کرونا از آن نام برد.