فرآیندهای شناختی و تغییر رفتار

گرچه در شیوه‌هائی که تا اینجا مورد بحث بود، خود رفتار در مدار توجه است با این حال آشکار است که عوامل شناختی، یعنی اندیشه‌ها و انتظارهای آدمی نیز در تعیین رفتار و میانجیگری در تغییر رفتار نقش و اهمیت دارند. فکرهائی که درباره موقعیت معینی داریم تأثیر آشکاری بر پاسخ‌های هیجانی ما به آن موقعیت دارند. فرض کنید قرار است دو دانشجو سر کلاس هریک مقاله‌ای ارائه کنند. یکی از آنان با خود می‌گوید: ”باید جلسه جالبی باشد؛ درباره موضوعی که مطرح شده نکات بحث‌انگیز فراوانی هست؛ و خیلی هم مایل هستم ببینم دانشجویان درباره نظرات من چه می‌گویند“. سخنران دیگر با خود می‌اندیشد: ”مطمئن نیستم بتوانم افکارم را خوب بیان کنم؛ دانشجویان بسیار باهوشی در این جمع هستند که حتماً مرا ارزیابی می‌کنند و روی هر عیب و ایرادی که در گفته‌هایم باشد انگشت می‌گذارند“. آشکار است که دانشجوی دوم در مورد سخنرانی اضطراب دارد و هر چه بیشتر خودش را ”در مدار توجه“ و مورد ارزیابی دیگران ببیند، بیشتر مضطرب می‌شود. افکار ما بر اعمال ما اثر می‌گذارد و اعمالمان بر افکاری که داریم.

در بحث از نظریه یادگیری اجتماعی که رفتار آدمی تا حدودی بستگی به انتظارات او درباره نتیجه آن رفتار دارد (”اگر چنین رفتار کنم چه خواهد شد؟“) و تا حدودی هم وابسته انتظاراتی است که او درباره کارآئی شخص خود دارد (”می‌توانم کارهای لازم را انجام بدهم؟“). گاه انتظاراتی که در مورد نتیجه رفتار معینی داریم غیرمنطقی یا غیرواقع‌بینانه است (”اگر حرف دلم را بزنم یا از حقم دفاع کنم، دیگران دوستم نخواهند داشت“). چیزی که غالباً پیش می‌آید این است که درباره نتایج رفتارهای خود بسیار واقع‌بین هستیم اما در اینکه بتوانیم آنها را خوب انجام دهیم بسیار تردید داریم. اغلب روش‌هائی که در مورد تغییر رفتار کارآئی دارند، احساس تسلط یا کارآئی شخصی را در آدمی بیشتر می‌کنند.

به‌عنوان مثال برای کاهش ترس از مار تدابیری از این دست مؤثر هستند: تماشای کس دیگری که با مار بازی می‌کند و چیز وحشتناکی هم برایش پیش نمی‌آید، با تجسم بازی با یک مار بوآ یا اژدرمار در حالی‌که شخص در حالت آرامش است. اما بازی با یک مار واقعی اثربخش‌تر از این گونه تدابیر است. دست به‌عمل زدن، بر احساس مسلط بودن آدمی می‌افزاید (باندورا، ۱۹۸۲).

رفتار درمانگرانی که رویکرد شناختی را به‌کار می‌گیرند می‌کوشند به درمانجو یاری دهند تا باورها و انتظارهای واقع‌بینانه‌تری را جانشین باورها و انتظارهای مغشوش خود کند. در مبحث (روانشناسی نابه‌هنجار) دیدیم که مردمان افسرده رویدادها را با دید منفی و انتقاد از خود ارزیابی می‌کنند، به این معنا که از آغاز کار انتظار دارند موفق نشوند؛ وقتی هم عملاً موفق نمی‌شوند به‌جای شرایط و مقتضیات، خود را به باد سرزنش می‌گیرند. در شناخت - درمانی (cognitive therapy) افسردگی، شخص تشویق می‌شود که غیرمنطقی بودن فرض‌های خود را تشخیص دهد. گفتگوی زیر نشان می‌دهد که چگونه درمانگر با پرسش‌های دقیق خود سعی می‌کند در درمانجو نسبت به باورهای غیرواقع‌بینانه‌اش، ایجاد آگاهی کند.

برخی درمانگران که خود را رفتار درمانگرشناختی می‌نامند، آمیزه‌ای از شیوه‌های تغییر رفتار و آموزش‌های ویژه را برای حل و فصل افکار منفی به‌کار می‌برند. برای مثال، در برنامه‌ای که هدف آن یاری دادن به شخص در غلبه بر ترس از سخن گفتن در میان جمع است، ممکن است حساسیت‌زدائی منظم (ابتدا با تجسم صحنه‌ها و سپس با تمرین سخن گفتن در موقعیت‌هائی که رفته رفته دشوارتر می‌شوند) همراه با آموزش ”مثبت‌اندیشی“ به‌کار رود. درمانگر به درمانجو یاد می‌دهد که به‌جای آنکه با گفتگوی درونی به محکوم ساختن خویش بپردازد (”آنقدر دستپاچه‌ام که حتماً مطالبی را که می‌خواهم بگویم فراموش خواهم کرد“) به راهنمائی مثبت خویش دست بزند (”آرام باش؛ تو می‌دانی چه مطالبی را باید بگوئی؛ شنونده‌ها آدم‌های علاقه‌مندی هستند که با تو روی موافق دارند و حتی اگر اشتباه هم بکنی به تو سخت نمی‌گیرند“). برای درمان مواردی مانند ترس از سخن گفتن در برابر جمع و اضطراب امتحان، به‌نظر می‌رسد که برنامه درمانی همراه با یک بخش شناختی، اثربخش‌تر از این باشد که حساسیت‌زدائی منظم را به تنهائی به‌کار بریم (میچنبام ”Meichenbaum“ ـ ۱۹۷۲).