تحقيق توصيفى زمينه‌ياب يا پهناگر
اين تحقيق به مطالعهٔ ويژگى‌ها و صفات افراد جامعه مى‌پردازد و وضعيت فعلى جامعهٔ آمارى را در قالب چند صفت يا متغير مانند سن، جنس، وزن، درآمد، وضع زندگي، تحصيل، سواد، تأهل، برخوردارى از وسيله يا امکانى خاص نظير وسيله نقليه، خانه و غيره مورد بررسى قرار مى‌دهد. گاه از تحقيقات توصيفى زمينه‌ياب به تحقيقات پيمايشى نيز تعبير مى‌شود که هدف آن شناخت صفات، ويژگى‌ها، عقايد، نگرش‌ها، رفتارها و ساير مسائل افراد يک جامعه از طريق مراجعه به آنهاست.
اين تحقيقات مى‌تواند سطحى باشد يا عمق بيشترى داشته باشد؛ مثلاً سرشمارى‌هاى عمومى يا نمونه‌اى که براى کسب اطلاع در مورد جمعيت و ويژگى‌هاى آن و توزيع صفات بين افراد جامعه است، يا نظرخواهى‌هايى که دربارهٔ يک نامزد انتخاباتى يا نوع خاصى از کالا و خدمات انجام مى‌پذيرد و به پيمايش افکار عمومى معروف است بيشتر جنبهٔ سطحى دارد. اين‌گونه تحقيقات را ممکن است مؤسسات خاصى که حرفه‌اى هستند انجام دهند يا ستاد انتخاباتى يک نامزد انتخاباتي، شرکت يا مؤسسه توليدکنندهٔ کالا و خدمات، يا دواير دولتى اقدام به چنين بررسى‌ها و پيمايش‌هايى بنمايند؛ براى مثال، مؤسسات گالوپ، روپر، هاريس و کروسلى (روش‌هاى تحقيق در علوم تربيتى و رفتاري؛ ص ۱۳۰) اقدام به چنين پيمايش‌هايى مى‌نمايند و گاه افکار عمومى را با توجه به طبقه‌بندى افراد برحسب سن، جنس، سطح تحصيلات، شغل، سطح درآمد، محل سکونت و وابستگى‌هاى سياسى و حزبى مطالعه و موقعيت يک نامزد انتخاباتى را در بين مردم ارزيابى مى‌کنند.
تحقيق توصيفى موردى يا ژرفانگر
اين تحقيق عبارت است از مطالعه يک مورد يا يک واحد، و کاوش عميق در مورد آن. در واقع، در اين نوع تحقيقات يک مورد از جهات مختلف هر پديده مورد بررسى قرار مى‌گيرد و ضمن توصيف ويژگى‌ها و صفات آن به تجزيهوتحليل علت يا علل بعضى از کنش‌ها و واکنش‌هاى آن پرداخته مى‌شود.
در اين‌گونه تحقيقات، محقق فرضيه‌هاى خود را مى‌سازد و به گردآورى اطلاعات درباره آن مى‌پردازد. براى اين کار از تمامى روش‌هاى مصاحبه، مشاهده، پرسشنامه و مطالعهٔ کتابخانه‌اى استفاده مى‌کند. سپس به تجزيهوتحليل و نتيجه‌گيرى مى‌پردازد. نکتهٔ مهمى که در تحقيقات موردى بايد در نظر گرفته شود اين است که نتايج اين‌گونه تحقيقات را به چنان جامعهٔ آمارى‌اى مى‌توان تعميم داد که ويژگى‌هاى مشترکى بين آنها يافت شود.
همانطور که گفته شد، تحقيقات مردم‌شناسى فرهنگى و قوم‌نگارى نيز جزو تحقيقات موردى بحساب مى‌آيد. همچنين تک‌نگارى‌ها (يا مونوگرافى‌هايي) (monographies) که دربارهٔ مکان يا گروه خاصى انجام مى‌شود، در زمره مطالعات موردى محسوب مى‌شود. مثلاً در مطالعات قوم‌نگارى موضوعاتى از قبيل زبان، مراسم ازدواج، زندگى و روابط خانوادگي، روش پرورش کودکان، اعتقادات و مراسم مذهبي، روابط اجتماعي، آداب و رسوم اجتماعي، روش‌هاى توليد، الگوى زندگى (غذا، لباس، مسکن، وسايل خانه و کار)، الگوى گذران اوقات فراغت، ادبيات و موسيقي، طنز و شعر و داستان و حماسه مورد مطالعه قرار مى‌گيرد. در اين مطالعات بيشتر بر روش‌هاى کيفى تأکيد مى‌شود و از آمار و ارقام کمتر استفاده مى‌گردد.
در مطالعات تک‌نگارى بيشتر به توصيف و تبيين ويژگى‌هاى يک مکان جغرافيايى نظير روستا و شهر و نيز يک جماعت يا گروه اجتماعى پرداخته مى‌شود. موضوعاتى که در اين مطالعات مورد توجه قرار مى‌گيرند معمولاً عبارتند از: موقعيت جغرافيايي، ويژگى‌هاى طبيعى مکان (توپوگرافي، جنس زمين و خاک، آب‌و‌هوا، منابع آب و پوشش گياهي)، فعاليت‌هاى اقتصادى متداول، سير تکامل تاريخي، الگوى زندگي، ساخت اجتماعي، زبان و فرهنگ، آداب و رسوم و ارزش‌ها، نهادهاى اجتماعي، نهادهاى سياسي، اعتقادات و ارزش‌ها و آداب و رسوم مذهبي، روش‌هاى گذران اوقات فراغت، درآمد و هزينهٔ خانواده، مراسم ازدواج و تولد و فوت، روابط اجتماعي، نهاد خانواده و ساير موارد مشابه.
تحقيق توصيفى تحليل محتوا
اين تحقيق به‌منظور توصيف عينى و کيفى محتواى مفاهيم بصورت نظامدار انجام مى‌شود. در واقع، قلمرو اين نوع تحقيق را منتهاى مکتوب، شفاهى و تصويرى دربارهٔ موضوعى خاص تشکيل مى‌دهد؛ نظير کتاب‌ها، مقاله‌ها، روزنامه‌ها، مجله‌ها، مطالب نوار و فيلم، سخنرانى‌ها، اوراق امتحاني، تصاوير، تابلوها، عکس‌هاى معمولي، عکس‌هاى هوايي، تصاوير ماهواره‌اي، نقشه‌ها، پرسشنامه‌ها و فرم‌ها.
محقق در چنين تحقيقى به‌دنبال تجزيهوتحليل و توصيف مطالب است؛ مثلاً اگر محققى بخواهد دشوارى يک کتاب را تعيين کند يا در يک کتاب درسى ميزان حضور و اثرگذارى مفهوم يا مفاهيمى را مشخص نمايد، بايستى از روش تحليل محتوا استفاده کند. محققان براى تعيين خط مشى سياسى و طرز تفکر يک شخصيت سياسى مجموعه‌اى از نوشته‌ها و سخنرانى‌هاى او را که در دورهٔ خاصى از زندگى سياسى‌اش ارائه شده، مورد مطالعه قرار مى‌دهند. اين موارد ممکن است در کتاب‌ها و روزنامه‌ها و مجله‌ها نوشته شده باشد، يا در قالب نوارهاى صوتى و تصويرى يا برنامه‌هاى زنده راديويى و تلويزيونى وجود داشته باشد.
در تحليل محتوا عناصر و مطالب موردنظر گردآورى و طبقه‌بندى مى‌شود و مورد تجزيهوتحليل قرار مى‌گيرد. اين عناصر ممکن است کلمه‌ها، جمله‌ها، بندها يا منتهاى کامل در آثار مکتوب يا شفاهى باشد. (دوورژه، موريس؛ روش‌هاى علوم‌اجتماعي؛ ترجمهٔ خسرو اسدي؛ ص ۱۲۰) در تصاوير و نقشه‌ها ممکن است عناصر فضايى و انسانى مورد توجه قرار گيرد؛ مثلاً مزارع، جاده‌ها، وسايل نقليه، کارخانه‌ها، خانه‌ها و مساکن، روستاها و شهرها، گونه‌هاى گياهي، منابع آب، درختان، چادرهاى عشايري، جمعيت و افراد انساني، يا مراکز تجمع نيروهاى نظامي.
در روش تحليل محتوا همانند ساير روش‌هاى تحقيق محقق اقدام به شناخت مسئله و تعريف آن، تدوين فرضيه، نمونه‌گيري، گردآورى اطلاعات، تنظيم و طبقه‌بندى اطلاعات، تجزيهوتحليل و نتيجه‌گيرى مى‌نمايد؛ يعنى فرآيند تحقيق علمى را به‌طور منظم رعايت مى‌کند.
روش‌هاى تحليل محتوا در اين زمينه‌ها کاربرد دارد: تحليل منطقى کارکرد و نقش سازمان‌ها و مؤسسات بر مبناى اسناد و مدارک؛ مطالعهٔ توليدات فرهنگى و هنرى نظير فيلم، موسيقي، تئاتر و نقاشي؛ تحليل فرآيندهاى تأثيرگذارى مانند کتب درسى و تبليغات؛ تحليل استراتژى‌ها، مؤلفه‌هاى يک وضعيت مسئله‌ساز، تفسيرهاى يک رويداد، واکنش‌هاى پنهان يک تصميم، موانع يک تدبير، تحليل يک وضعيت تعارض‌آميز؛ بازسازى واقعيت‌هاى غيرمادى گذشته مانند ذهنيت‌ها و علائق؛ تحليل ساختار و عناصر فضايى محيط خارج که در يک نقشه، عکس معمولى يا هوايى و يا تصوير ماهواره‌اى مشاهده مى‌شود.
(علاقه‌مندان مى‌تواند براى کسب اطلاعات بيشتر به منابع زير مراجعه نمايند: - روش‌هاى تحقيق در علوم تربيتى و رفتاري. - روش‌هاى علوم اجتماعي. - فيروزان، ت.؛ روش تحليل محتوا، کتاب آگاه - مسائل ايران و خاورميانه؛ ج۱. - کامپنهود، لواک وان و ريمون کيوي؛ روش تحقيق در علوم اجتماعي؛ ترجمهٔ عبدالحسين نيک‌گهر.)