استفاده از سيستم‌هاى اطلاع‌رسانى رايانه‌اى
سيستم‌هاى اطلاع‌رسانى رايانه‌اى جايگاه ويژه‌اى در تحقيقات علمى بخود اختصاص داده است و هر روز از رشد و گسترش زيادترى برخوردار مى‌شود. اين سيستم‌ها تحرک زيادى به فعاليت‌هاى علمى داده است و آگاهى‌ها و نتايج تحقيقات علمى و معلومات و معارف جديد بشرى را با سرعت زيادى در جهان مبادله و جابجا مى‌نمايد. اين سيستم‌ها امروزه مورد استفاده شديد محققان، استادان و دانشجويان قرار دارد. در اينجا به سه مورد آن که بصورت فراگير مورد استفاده قرار دارد، اشاره مى‌شود:
سيستم compact disk read-only memory) CD-ROM )
اين سيستم ترکيبى است از يک دستگاه رايانه داراى ديسک‌گردان، يک نفر اپراتور و ديسک‌ها يا ديسکت‌هاى حاوى اطلاعات که اپراتور بوسيله رايانه آنها را بازيابى مى‌کند. ديسکت‌ها بصورت موضوعى يا رشته‌اي، با توجه به مقاطع زمانى (يک‌ساله، پنج‌ساله، ده‌ساله و ...) به يک يا چند رشتهٔ علمى اختصاص دارند. محقق مى‌تواند با توجه به موضوع و مسئله تحقيق خود يک يا چند واژهٔ کليدى (key word) را مشخص نموده به اپراتور ارائه دهد و اگر خود قادر به استفاده است، آنها را به رايانه وارد کند. رايانه با استفاده از محتواى ديسکت فهرستى از کتب يا مقالات مربوط به مسئله تحقيق و يا اطلاعاتى نظير چکيده را در اختيار محقق قرار مى‌دهد.
سيستم online
اين سيستم شبيه سيستم CD-ROM است، با اين تفاوت که رايانه بطور زنده از طريق پايانه‌هاى رله‌کننده به مراکز و پايگاه‌هاى بزرگ اطلاعات علمى جهان متصل است. در اين سيستم معمولاً اطلاعات به صورت دوجانبه مبادله مى‌شود.
روش کار اين سيستم همانند سيستم قبلى است؛ يعنى محقق واژه‌هاى کليدى را به اپراتور تحويل مى‌دهد و اپراتور با انتقال آن به رايانه و برقرارى ارتباط با پايگاه‌هاى اصلى اطلاعات علمي، مشخصات کتب يا مقالات مربوط به موضوع را دريافت مى‌کند. اصطلاحاً به اين عمل جستجو (search) گفته مى‌شود که پس از آن محقق در صورت نياز به اصل کتب يا مقالات دريافت شده، مى‌تواند با پرداخت وجه، از ناشر تقاضاى ارسال آن را بنمايد.
سيستم شبکه اينترنت
اين سيستم شبيه سيستم online با قابليت اطلاع‌رسانى بسيار وسيع و بصورت چند جانبه است. اطلاعات موجود در اين سيستم متفاوت و متعدد است و اطلاعات علمى يکى از آنهاست که بوسيله سيستم مبادله مى‌شود. اين سيستم کار پست الکترونيکى (mail) را نيز انجام مى‌دهد و قادر است فايل‌هاى اطلاعاتى را جابجا کند و در منابع شبکه‌هاى جهانى عمل جستجو را انجام دهد و از پايگاه‌هاى اطلاعاتى شبکه‌هاى جهانى بهره‌بردارى نمايد. از طريق اين سيستم اطلاعات علمي، خبري، اقتصادي، هنرى و ... بصورت زنده و سريع در اختيار استفاده‌کننده قرار مى‌گيرد.
مطالعه و فيش‌بردارى
محقق پس از پيدا کردن منابع مربوط به تحقيق، اقدام به مطالعه و بررسى آنها مى‌نمايد. از آنجا که ممکن است اين منابع وسعت زيادى داشته و زمان کافى براى مطالعهٔ آنها وجود نداشته باشد، بايد اقدام به گزينش منابعى کرد که نخست، اصيل و مبنايى و مباحث آن به موضوع تحقيق نزديکتر باشد. دوم، اگر تحقيق از نوع تاريخى نيست، از نظر زمانى منابع به زمان حال نزديکتر باشد. سوم، منابع تکرارى نباشد و منابعى به‌عنوان مطالعه انتخاب شود که جامعيت چند منبع را داشته باشد؛ براى تشخيص اين امر مى‌توان از روش کنترل فهرست مطالب آنها استفاده کرد. چهارم، از مباحث اختصاصى مربوط به مسئله تحقيق استفاده شود. پنجم، منابعى انتخاب شود که از حيث نظرى و مبانى تحليل و تفسير قوى باشد و به محقق انديشه‌هاى جديد بدهد. ششم، آداب مطالعه را که منجر به حداکثر صرفه‌جويى در زمان و امکانات مى‌شود و بازده کار را بيشتر مى‌نمايد، رعايت کند. براى آگاهى از آداب مطالعه محقق مى‌تواند به کتاب‌هايى که در اين زمينه منتشر شده، مراجعه نمايد. در هنگام مطالعه محقق نيازمند ثبت و ضبط مطالبى است که با موضوع تحقيق او ارتباط پيدا مى‌کند. محققان براى ثبت و ضبط مطالب از روش‌هاى گوناگون استفاده مى‌کنند که موارد زير بيشتر رايج است: (روش‌هاى تحقيق در علوم انسانى با تأکيد بر علوم تربيتي؛ ص ۲۱۸)
۱. علامت‌گذارى روى متن و حاشيه اوراق کتاب مانند خط کشيدن يا نوشتن مطلب در حاشيهٔ آن مشروط بر آن‌که کتاب متعلق به خود محقق باشد.
۲. خلاصه‌بردارى از متن و نگارش آن.
۳. استفاده از ماشين‌هاى حافظه‌دار الکترونيکى نظير رايانه‌ها.
۴. تهيه و تنظيم برگه‌ها يا کارت‌هاى منظم که اصطلاحاً فيش ناميده مى‌شود. (فيش عبارت است از برگه يا کارتى که متن برگرفته از کتاب يا منبع مطالعاتى روى آن نوشته مى‌شود). اين برگه‌ها در ابعاد و اندازه‌هاى گوناگون تهيه و براى فروش عرضه مى‌شود. شيوه‌هاى انتقال مطلب به فيش نيز گوناگون است. محقق ممکن است عين مطلب را به صورت نقل قول بنويسد، يا چکيده و خلاصه‌اى از آن را به فيش منتقل کند، يا براى سهولت و صرفه‌جويى در وقت از مطالب موردنظر کپى تهيه کند و آن را در محل مربوط روى فيش بچسباند.
در هر صورت، محقق بايد مشخصات کتاب و منبع مورد مطالعه را در فرم بالاى فيش يادداشت کند تا در هنگام لزوم در پاورقى‌ها و فهرست منابع از آنها استفاده کند.
محقق در هنگام مطالعه تعداد زيادى فيش تهيه مى‌کند؛ بنابراين با مشکلاتى از حيث نحوهٔ بهره‌بردارى و نيز نگهدارى آنها روبرو مى‌شود. براى سهولت بهره‌بردارى بايد فيش‌ها را براساس موضوعات اصلي، فرعي، اختصاصى و نيز به ترتيب شماره‌هاى آنها تنظيم نمايد تا در هنگام نياز بتواند به آسانى از آنها استفاده کند. براى نگهدارى فيش‌ها و حفاظت آنها از روش‌هاى مختلف استفاده مى‌شود. براى اين کار هم مى‌توان از جعبه فيش‌ها که به همين منظور ساخته شده و به فروش مى‌رسد استفاده نمود و هم مى‌توان از کلاسور و زونکن و پوشه و پاکت استفاده کرد. (علاقه‌مندان براى آگاهى بيشتر از روش فيش‌نويسى مى‌توانند به پيوست کتاب روش‌هاى تحقيق در علوم انسانى با تأکيد بر علوم تربيتى مراجعه نمايند.)
محقق پس از استخراج مطالب مورد نياز از منابع گوناگون و ثبت آنها روى فيش‌ها، به منظم کردن آنها مى‌پردازد. براى اين منظور، مى‌تواند با توجه به طرح موضوع‌بندى ادبيات تحقيق و با استفاده از فيش‌هاى طبقه‌بندى شده، اقدام به تدوين گزارش تحقيق نمايد. اين موضوع‌بندى يا جنبهٔ نظرى دارد و در آغاز کار انجام مى‌شود، يا پس از پايان مطالعه با عنايت به آنچه تهيه شده، صورت مى‌گيرد.