فقدان مبانی علمی در گزارش ایران ۲۰۴۰ دانشگاه استنفورد

به گزارش خبرگزاری مهر، متعاقب انتشار گزارش مغرضانه ایران ۲۰۴۰ توسط دانشگاه استنفورد آمریکا که در این گزارش با استناد به آمار و مستندات غیر مستند و مغرضانه تلاش شده است پیشرفت‌های علمی کشورمان به ویژه پیشرفت‌های دو دهه اخیر کشورمان مخدوش و کم ارزش جلوه داده شود؛ پایگاه استنادی علوم جهان اسلام در مقابل این تلاش با ارائه مستندات علمی و مورد اتفاق صاحب‌نظران به این ابهامات پاسخ داده که این پاسخ از نظرتان می‌گذرد:

پروژه «ایران ۲۰۴۰ دانشگاه استنفورد» در سال ۲۰۱۶ در دانشگاه استنفورد آغاز گردیده است. بر اساس اطلاعات مندرج در وب‌سایت مربوطه، پروژه «ایران ۲۰۴۰ دانشگاه استنفورد» تلاشی دانشگاهی با هدف ترویج مطالعات کلان‌نگر اقتصادی و فنی در حوزه‌ی توسعه‌ی پایدار و بلندمدت ایران است. دست‌اندرکاران این پروژه معتقدند این پروژه دانشگاهی بر اساس تحلیل داده‌های کمی و با استفاده از نگاهی آینده‌نگرانه، به بررسی روندهای حاکم بر ایران در حوزه‌های جمعیت‌شناسی، اقتصاد، انرژی، آب، کشاورزی و سیستم‌های مالی می‌پردازد. دسترسی به گزارش‌های این پروژه رایگان است و آینده‌پژوهان و دیگر علاقه‌مندان به بررسی روندهای حاکم بر آینده‌ی ایران می‌توانند از این گزارش‌ها استفاده کنند.

در زمستان ۱۳۹۷ گزارشی توسط برخی مجریان این پروژه با عنوان «خروجی علمی ایران: کمیت، کیفیت و فساد» منتشر شده که در آن به بررسی کمیت و کیفیت تولیدات علمی ایران پرداخته شده است. در این گزارش که داده‌های آن از پایگاه استنادی اسکوپوس در بازه زمانی ۱۹۹۷ تا ۲۰۱۸ استخراج شده است تحلیل‌هایی آمده است که بعضاً پیشرفت‌ها و دستاوردهای علمی کشور را در این بازه زمانی ۲۰ ساله به چالش کشیده و به‌نوعی آنها را کم‌رنگ و کم‌اهمیت جلوه داده است.

از این رو باتوجه به کاستی‌ها و ضعف‌های موجود بر روی بخش‌های مرتبط بر حوزه علم‌سنجی این پروژه، نکاتی چند که مورد غفلت نویسندگان آن واقع شده که در این متن سعی شده به‌طور خلاصه این موارد بیان و نقد شوند:

الف) بحث کمیت و کیفیت تولیدات علمی جمهوری اسلامی ایران

در این گزارش آمده است که تولید مقاله در ایران طی این دو دهه از یک‌هزار مقاله در سال ۱۹۹۷ به ۵۰ هزار مقاله در سال ۲۰۱۸ رسیده است و میزان انتشار سالانه مقالات ایران طی بازه‌ی زمانی یادشده، ۵۰ برابر شده و سهم ایران به ۲، ۶ درصد تولیدات جهانی رسیده است و لیکن «کیفیت تولیدات علمی ایران، در طول زمان در بسیاری از زمینه‌ها تغییرات قابل توجهی را نشان نمی‌دهد». همچنین ادعا شده است که در آمارهای برونداد علمی ایران صرفاً توجه به کمیت و تعداد می‌شود و از کیفیت خبری نیست.

آنچه که در گزارش حاضر مورد غفلت واقع شده است بررسی وضعیت کیفی از منظر مقالات پراستناد (Highly cited papers) و مقالات داغ (Hot papers) و نیز مقالات برتر (Top papers) می‌باشد. مقالات برتر (و یا یک درصد برتر) سهم مهمی از علم روز بوده که جهت توسعه علمی در سطح بین‌المللی را نشان می‌دهد و درواقع به دو دسته مقالات پراستناد و مقالات داغ تقسیم می‌شود. طلایه‌داران علم مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس (ESI) معتبرترین مجلات بین‌المللی را به ۲۲ رشته موضوعی تقسیم کرده و بر حسب تعداد استنادهای دریافت شده، مقالات پراستناد را معرفی می‌کنند. این شامل یک درصد از مقالات دنیا در طول ده سال گذشته می‌شود، اما مقالات داغ، مقالات تنها یک دهم درصد از مقالات برتر در دو سال اخیر را تشکیل می‌دهند و باید در نظر داشت که انتشار این دسته از مقالات ساده نیست.

آمار موجود در طلایه‌داران علم مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس (ESI) حاکی از آن است که پژوهشگران کشور در چند سال اخیر باتوجه و تأکید بر کیفیت توانسته‌اند سهم کشور از مقالات یک درصد برتر دنیا را به موازات رشد تولید علم کشور افزایش دهند.

به نظر می‌رسد علت این غفلت مجریان پروژه ۲۰۴۰ استفاده صرف از داده‌های پایگاه اسکوپوس است که در آن شاخص‌هایی نظیر مقالات داغ و برتر و یا حتی پژوهشگران برتر وجود ندارد. به‌طورخاص یکی از محورهای گزارش، موضوع «توجه به بزرگ‌نمایی کمیت و غفلت از کیفیت در انتشار مقالات ایران است» که البته در این مورد نیز بیش از اندازه سیاه‌نمایی شده چرا که داده‌ها و آمارهای موجود در مورد مقالات برتر ایرانی به‌ویژه آن‌چه که در پایگاه بین‌المللی مؤسسه کلاریویت آنالیتیکس (Analytics Clarivate) آمده، همچون مقالات پراستناد، مقالات داغ و پژوهشگران برتر حکایت از رشد روزافزون کیفیت مقالات و انتشارات ایرانی در سال‌های اخیر دارد.

طبق داده‌های این پایگاه در حال حاضر در مجموع تعداد ۱۹۵۲ مقاله‌ی برتر (Top papers) و ۱۰۴ مقاله‌ی داغ توسط پژوهشگران ایرانی منتشر شده که این تعداد ۳، ۲ درصد کل مقالات داغ دنیا بوده است. در همین راستا شاخص هرش (H-index) جمهوری اسلامی ایران که به‌عنوان یکی از معیارهای کیفی در ارزیابی تولیدات علمی موردتوجه قرار می‌گیرد در ۲۰ سال گذشته از ۹۶ به ۲۸۴ افزایش یافته است و این به معنای ارتقای کیفیت و اثربخشی جایگاه علمی کشور نیز بوده است.

به‌طور خاص در جدول ۱ مقایسه کمی از میزان مدارک انتشار یافته، مقالات داغ و مقالات پراستناد در سال ۲۰۱۸ به ترتیب در دنیا، کشورهای اسلامی (۵۷ کشور)، منطقه خاورمیانه (۱۷ کشور) و ایران نشان داده شده که این اطلاعات در تاریخ ۲۴ اردیبهشت ۹۸ از پایگاه بین‌المللی کلاریویت آنالیتیکس و محصولات آن استخراج شده است:

جدول ۱: جایگاه ایران از نظر تعداد مدارک انتشاریافته در جهان، منطقه و کشورهای اسلامی در سال ۲۰۱۸

همان‌طور که در جدول ۱ مشاهده می‌شود میزان مدرک علمی انتشاریافته و ثبت شده در این پایگاه به ترتیب در دنیا، منطقه خاورمیانه، کشورهای اسلامی و ایران به ترتیب برابر با ۲۹۱۷۷۵۵، ۱۷۹۲۴۳، ۲۵۶۴۱۷ و ۵۳۹۱۸ مدرک علمی بوده است و همچنین تعداد مقالات داغ و پراستناد در ستون‌های سوم و چهارم جدول نشان داده شده است.
همان‌طور که مشاهده می‌شود تعداد مقالات علمی پراستناد دنیا، منطقه خاورمیانه، جهان اسلام و ایران در سال ۲۰۱۸ به ترتیب برابر با ۱۶۹۴۸، ۱۴۰۹، ۱۴۳۱ و ۴۵۲ مدرک بوده و نیز تعداد مقالات داغ دنیا، منطقه خاورمیانه، جهان اسلام و ایران به ترتیب برابر با ۱۶۹۳، ۱۸۴، ۱۷۸ و ۶۸ مدرک بوده است. باتوجه به این آمار، رتبه و سهم ایران از نظر تعداد انتشار مدارک، مقالات داغ و مقالات پراستناد در جهان، منطقه و جهان اسلام در جدول ۲ نشان داده شده است:

در ادامه از جدول ۲ ملاحظه می‌شود که براساس تعداد مدرک ثبت شده در سال ۲۰۱۸ ایران با سهم ۸۵/۱ درصد در دنیا رتبه ۱۶، با سهم ۲۱ درصد در جهان اسلام رتبه اول و نیز با سهم ۳۰ درصد کل علم در منطقه خاورمیانه رتبه اول را دارد (شکل ۱). به‌عبارت دیگر حدود ۳۰ درصد از حجم مدارک علمی انتشار یافته در خاورمیانه در سال ۲۰۱۸ توسط پژوهشگران جمهوری اسلامی ایران تولید شده است.
جدول ۲: جایگاه و سهم ایران از نظر تعداد انتشار مدارک، مقالات داغ و مقالات پراستناد در جهان، منطقه و جهان اسلام (۲۰۱۸)