باز هم پای انسان در میان است...

با وقوع بحران‌های مختلفی که آثار تاریخی کشور در طول دو سه سال گذشته با آن‌ها مانند آتش‌سوزی، سیل و زلزله روبه‌رو شده‌اند، بخش پژوهشی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی، اقدام به برگزاری نشست‌های پژوهشی مختلف با موضوع هر کدام از این بحران‌ها کرده‌اند، هر چند این نشست‌ها نخستین قدم بوده‌اند اما خود می‌توانند عاملی برای ادامه دار بودن این مسیر باشند.

[figure] [figcaption] گنبد قابوس قبل از توسعه‌ی شهر

[p] [span]نورتقانی - مدیر پایگاه میراث جهانی گنبد قابوس - در نشست تخصصی «میراث‌فرهنگی و مواجهه با بحران سیل» وضعیت این شهر تاریخی را در زمان وقوع سیل این‌طور توصیف کرد: دو روز بعد از آغاز بارندگی‌ها، اعلام شد موزه برج قابوس تخلیه شود، این کار را انجام دادیم، مهمترین آسیبی که خانه‌های این منطقه از استان به آن‌ها وارد شد، متوجه ساختمان‌های مسکن مهر شد که در بستر رودخانه‌ها ساخته شده بودند.

او با تاکید بر این‌که قطعاً شعوری پشت انتخابِ مکان ساخت برج گنبد قابوس است که روی تپه ساخته شده، اظهار کرد: در زمان وقوع سیل، نگران گِل‌آلود شدن آب بودیم که خوشبختانه آب گل‌آلود نشد، در آن شرایط اگر آب منطقه گل‌آلود می‌شد، نشان از آب‌شستگی تپه‌ها و محوطه‌های اطراف بود، اما با توجه به سطح بالا آمدگی تپه از سطح زمین یعنی ۹ متر و ۸۸ سانتی‌متر، این اتفاق نیفتاد، در حالی که در بخش‌هایی از شهر، تا حدود یک متر و نیم زیر آب رفت.

وی خیسی بنای گنبد قابوس که از ابتدای امسال قدری افزایش داشت را نتیجه‌ی سیل و باران بیان کرد و گفت: ولی خوشبختانه، نم در پایه بنا باعث تغییر زیادی نشده است.

او از مهمترین علت‌های تشدید کننده سیل در شهرهای استان گلستان را مداخلات انسانی در بستر طبیعی و تاریخی دانست و افزود: تصورمان از ابتدا این بود که استان گلستان سیل خیز است، پس باید اجازه دهیم آبِ باران مسیر خود را برود تا به دریا برسد، اما در طول سال‌های گذشته مسیر آن را با ساخت‌وسازهایی که نباید به طور کامل بستیم.

نورتقانی به با اشاره به مسدود کردن مسیر کانال‌های آبی قدیمی در شهر آق‌قلا با گذراندن مسیرِ کمربندی و راه‌آهن از روی آن، اظهار کرد: ما کجای کار می‌توانیم وارد شویم و تصویر خود را در این شرایط داشته باشیم، آن‌هم در شرایطی که چیزی از گذشه و دانش آبا و اجدادمان برای خود باقی نگذاشته‌ایم.

[figure] [figcaption] سیل در اطراف گنبد قابوس در نوروز ۹۸

وی با اشاره به وقوع سیلِ عظیمی که در سال ۱۳۴۲ در استان گلستان و شهرهایی که امسال درگیر سیل بودند، گفت: مستندات نشان می‌دهد، آن سیل به شهر نرسید، چون خندق در اطراف شهر بود و مسیر حرکت آب به سمت رودخانه [span]بازبود، اما امروز توسعه شهر به سمت‌های شرقی و غربی در حال رخ دادن است و تا کنون نیز بخش زیادی از آن حتی بعد از برج قابوس گسترش پیدا کرده است.

او به موقعیت کنونی برج جهانی گنبد قابوس اشاره کرد که در زمان ساختِ آن در انتهای خیابان امام خمینی (ره) امروزی، هیچ ساخت‌وسازی بعد از ان انجام نشد و هر گاه باران یا سیل رخ می‌داد آب به راحتی از آن مسیر، به سمت دریا راه خود را پیدا می‌کرد، اما در طول سال‌های گذشته، با ساخت وسازهای رخ داده، شهر همچنان ادامه دارد و ان می‌شود که با هر بارندگی احتمال وقوع یک فاجعه نیز وجود دارد.

نورتقانی با بیان این نکته که آیا در طول سال‌های گذشته به مسأله‌ی ورود و خروج آب در شهر توجه نشده است آن هم در شرایطی که بارندگی در این نقطه از کشور فراوان بوده است؟ ادامه داد: تصور می‌کنیم در گذشته این منطقه زه‌کش بوده، مهندسی داشته و از هر بارندگی و آبِ آن، استفاده می‌شده است. اما حالا بدون پرداختن به این موارد شهر را انتقال دادیم و با آب مواجه شدیم، آن هم در شرایطی که آب در بستر طبیعی خود حرکت می‌کند و ما جلو آن را گرفته‌ایم که این وضعیت رخ داد، ما شهر را دستکاری کردیم، باید به این نکته نیز فکر می‌کردیم و راه را برای آب باز می‌گذاشتیم.

مدیر پایگاه میراث جهانی گنبد قابوس با اشاره به این‌که در جریان سیل رخ داده، حتی یک قطره آب هم وارد شهر باستانی جرجان نشد، اضافه کرد: این در حالی است که در بخش چهل‌چای گلستان، آب تا بالاترین حد ممکن سطح شهر را گرفت.

[figcaption] خطوط قرمز رنگ، مسیری است که از بین کانال‌ها و رودهای قدیمی شهر برای راه‌آهن و بزرگراه کشیده شده‌اند

استراتژی میراث‌فرهنگی برای مدیریت بناهای تاریخی در زمان سیل چیست؟

مسعود قدسیان - استاد دانشگاه و رئیس دانشکده مهندسی عمران تربیت مدرس - که پژوهشگر بحث هیدرولیک در سازه و آب است، اما نخست به این جمله معروف اشاره کرد که «"آب رودخانه یعنی "خانه رود"، اگر خانه‌اش را خراب کنی، شک نکن که خانه‌ات را خراب می‌کند.» و سپس این پرسش را مطرح کرد که مایع در حال حرکت چه اثری روی محیط می‌گذارد.

او با بیان این‌که سال‌ها فریاد زدیم، آب نداریم، اما ناگهان آمد و هر چه داشتیم را بُرد، افزود: به این دلیل چنین فاجعه‌ای رخ داد که حریم رودخانه‌ها و حریم آثار تاریخی تجاوز می‌کنیم و عین خیال‌مان نیست که چه هشدارهایی داده می‌شود، چون فقط خشکسالی سالی را می‌بینیم.

وی در ادامه به بحث «مهندسی رودخانه» اشاره کرد و ادامه داد: مهندسی رودخانه یعنی علمی که همه‌ی کارهایی که در رودخانه انجام می‌شود، برای استفاده بهتر از رودخانه را انجام دهیم تا کاهش خسارت را به دنبال داشته باشد.

[figure] [figcaption] گنبد قابوس در زمان آغاز توسعه‌ی شهر

وی رودخانه را پدیده‌ای هیدرولیکی و نه استاتیکی دانست و افزود: وقتی تعریف از مهندسی رودخانه انجام می‌شود، برخی می‌خندند که چرا این کلمات را استفاده می‌کنید، این در حالی است که کسی به فکر تغییرات و جابجایی‌ها در رودخانه‌ها نیست. در حالی‌که تحقیقات نشان می‌دهد رودخانه هرچند سال یک بار مسیر خود را به مرور تغییر می‌دهند، بنابراین برخورد با آن باید کاملاً مبتنی بر قواعد خاص حاکم بر خود باشد.

مقدسیان نمونه‌ی این حرکت رودخانه‌ها را جابجا شدن مسیر کارون در بازه‌ی زمانی ۱۴ ساله بیان کرد و افزود: همچنین تغییراتی در یکی از رودخانه‌های فرانسه در حدود ۶۰ سال پیش رخ داده است که که فاصله‌ی جابجایی‌های آن تقریباً دو کیلومتر است. امروز پلی روی یک رودخانه می‌سازند که به تنها نکته‌ای که توجه نمی‌شود آن است که اگر سیلی در آن منطقه رخ دهد آب تا کجا بالا می‌آید و چقدر از محوطه را با خود می‌برد.

او ساده‌ترین مثال را وضعیت شهر معمولان در زمان وقوع سیل دانست که دست‌کم یک طبقه از خانه‌ها زیر آب رفت و افزود: در کلان شهر تهران اگر چنین اتفاقی رخ دهد، چه می‌شود؟

وی از مهمترین عوامل تخریبِ پل‌ها را آب‌شستگی دانست و افزود: معمولاً انحراف از استاندارهای طراحی سازه‌ای علت اصلی تحریک نیست بلکه وقتی نیرو و عوامل خارجی وارد پل می‌شوند، آن فراتر از بار پل است و رعایت نکردن ضوابط هیدرولیکی، تخریب بنا را به دنبال دارد.

[figure] [figcaption] رودی در فرانسه که دربازه‌ی زمانی دو کیلومتر تغییر مسیر داد

این استاد دانشگاه تربیت مدرس، با اشاره به تخریب ۵۰۳ پل در آمریکا در بازه‌ی زمانی ۱۲ ساله، از علت‌های این تخریب‌ها را که براثر پژوهش به دست آمده‌اند، عواملی مانند «هیدرولیکی، تصادف، سیل، آب‌شستگی، بار اضافی، فرسودگی، زلزله، آتش‌سوزی، یخ‌زدگی، طراحی نامناسب و بحث‌های سازه‌ای» دانست و ادامه داد: نیاز داریم تا استراتژی مدیریت پل‌های تاریخی در برابر سیلاب‌ها ایجاد شود، اما مشخص نیست اصلاً میراث‌فرهنگی تا کنون نسبت به نبود آن احساس نیاز کرده است یا نه؟

مقدسیان با اشاره به این‌که بسیاری از متولیانِ شهری باورشان نمی‌شد که باران چنین اتفاقی را رقم بزند، افزود: با یک مدیریت خوب می‌توانستیم از خسارت‌های بیشتر به شهر جلوگیری کنیم، به همین دلیل این سوال مطرح می‌شود که آیا میراث‌فرهنگی برای بناهای تاریخی مدیریت استراتژی در نظر دارد؟

وی اضافه کرد: به نظر می‌رسد میراث‌فرهنگی باید در برابر سیل آماده شود، باید اطلاعات‌شان را به‌روزرسانی کنند، بررسی هیدرولیک سازه‌ای، کاری آسان است که انجام نمی‌دهند.

او همچنین به لزوم انجام پایش سلامت و سلامت‌[span]سنجی بناها و پل‌های تاریخی در برابر آب‌شستگی تاکید کرد و گفت: این کار به یک مدیریت خوب نیاز دارد و باید برای آن تصمیمی انقلابی گرفت تا بتوان از بناهای تاریخی حفاظت کرد، به قول فردوسی «به جویی که یک روز بگذشت آب / خردمند نسازد ازو جای خواب».

[figcaption] گسترش شهر در اطراف برج گنبد قابوس

[span]باداب سورت را به نابودی می‌کشانند / خسارت‌هایی که در ۵۰۰ سال آینده افزایش می‌یابند

بنفشه زهرایی - عضو هیأت علمی دانشگاه تهران و دبیر کارگروه ملی کم آبی - نیز در سخنانی اظهار کرد: پدیده گرمایش جهانی، باعث گیرافتادن زمین داخل خورشید و به مرور گرم شدن بیش از حد زمین می‌شود، چون به طور طبیعی زمین از خورشید گرما دریافت می‌کند، بنابراین هرچه دما بالاتر می‌رود میزان ظرفیت رطوبتی هوا نیز بالاتر می‌رود و بخار آب و بارش‌ها هم بیشتر می‌شوند.

او با بیان این‌که ما وارد دنیای ترسالی نشده‌ایم، ادامه می‌دهد: خسارت‌های سیل در دوره‌ی ۵۰۰ ساله‌ی اخیر در ایران، در حال افزایش است، این اتفاق ناشی از ساخت‌وسازها در حاشیه‌ی رودخانه‌ها و توسعه‌ی بی رویه‌ی ساخت‌وسازهاست، موارد آتش‌سوزی در جنگل‌ها به مرورِ زمان این روند را نشان می‌دهند.

وی با اشاره به بررسی‌هایی که در در طول ۱۰ تا ۱۵ سال گذشته روی میزانِ بارش‌ها در مناطق مختلف رخ داده است، ادامه داد: بارش‌های سبک افزایش پیدا کرده و بارش‌های شدیدی نیز رخ می‌دهد که در گذشته اتفاق نیفتاده‌اند که از اثرات تغییر اقلیم بر سازه‌های تاریخی نشست زمین، فرسایش و آلودگی ناشی در طوفان و گردو غبار، امواج گرمایی، افزایش غلظت نمک، مواد شیمیایی، تهدیدات ناشی از بالا آمدن سطح آب دریاها در مناطق ساحلی و خوردگی، افزایش و شدتِ تراز یخبندان‌های شدید در سال ۸۶ و افزایش خسارت ناشی از سیلاب به دست آمده‌اند.
 

او در بخش دیگری از صحبت‌هایش وضعیت امروز محوطه‌ی طبیعی «باداب سورت» را بسیار وحشتناک توصیف کرد و گفت: نحوه‌ی حفاظت از این محوطه‌ی طبیعی بسیار وحشتناک است، وقتی آن محوطه را دیدم، فریاد می‌زدم که چرا باید در این مکان طبیعی که تا کنون توانسته‌ایم آن را حفاظت کنیم، مسافران چنین رفتاری داشته باشند. رفتارهایی که خود باعث از بین رفتن محوطه و حتی حالت طبیعی رودخانه می‌شود.

این عضو هیأت علمی دانشگاه تهران با بیان این‌که فرونشست‌های اطراف پاسارگارد، نیز همگی به نوعی به این تغییرات گره خورده‌اند، اظهار کرد: باید یک لاین تحقیقات جدی درباره‌ی تأثیر تغییرات اقلیم بر سازه‌های تاریخی انجام داد که نیاز به همکاری‌های بین رشته‌ای زیادی دارد.

انتهای پیام