«صله رحم» ثوابی مضاعف در امتداد رمضان

ترغیب فوق العاده اسلام به صله رحم، نه فقط برای دیدن آنان است؛ بلکه بیشتر برای رفع حوائج و حل سختی‏ها و درمان دردهای آنان نیز سفارش شده است.
صله، در لغت به معنای احسان و هدیه است و در اصطلاح به معنای برقراری ارتباط، همراه با محبت و لطف است که مقابل آن دوری کردن و قطع می باشد؛ بنابراین صله رحم، رسیدگی، احسان، خبرگیری و مانند آن نسبت به نزدیکان است که در مقابلِ آن قطع رحم است.
امّا رحم دراصل به معنای محل نشو و نمای جنین در شکم مادران می‏باشد. همان عضو داخلی، که خداوند متعال، در باطن زنان قرار داده تا نطفه در آن تربیت شده و فرزندی تمام عیارشود. این معنای اصلی کلمه رحم، بعدها در معنای قرابت و خویشاوندی استعمال شد؛ چون خویشاوندان همه در این که از یک رحم خارج شده‏اند؛ مشترکند. پس کلمه «رحم» به معنای نزدیک و ارحام به معنای نزدیکان انسان است.
از امام صادق(ع) نقل شده که فرمودند: «برای هر جزیی از اجزای تو، زکاتی از سوی خداوند بر تو واجب شده، بلکه بر هر رویشگاه موی تو، بلکه بر هر چشم بر هم زدن تو.» آن گاه حضرت، بعد از ذکر زکات چشم، گوش، زبان و دست، در مورد زکات پا می فرمایند:« زکات پا، رفتن به جایی است که از حقوق خداست؛ مانند: زیارت عباد شایسته، مجالس علم، جلسه اصلاح و صلح بین مسلمانان، صله رحم، جهاد و هر جا که صلاح قلب و دین در آن است. بدین ترتیب یکی از موارد زکات پا، صله رحم» است.
امام صادق(ع) همچنین در روایتی دیگر می فرمایند: صله رحم، اخلاق را نیکو، دست را بخشنده، دل و جان را خوش ‏می‏سازد، رزق را می‏افزاید و اجل و مرگ را به تاخیر می‏اندازد.

* آثار و برکات صله رحم
صله رحم آثار و برکات فراوانی برای زندگی فردی و اجتماعی انسان دارد. حال به دو نمونه از مهمترین آن ها اشاره می شود.

* زیاد شدن عمر انسان
یکی از فواید دنیوی صله رحم این است که خداوند به خاطر این کار، عمر انسان را زیاد می‌ کند و دچار مرگ ناگهانی نمی شود. از محمد عبیدالله روایت شده که حضرت رضا(ع) می ‌فرمایند: (مردی از عمرش 3 سال مانده بود. وی صله رحم می ‌کند و خداوند آن را به سی سال تبدیل می‌ کند، که خداوند هر چه خواهد می کند)

* دفع بلا و زیاد شدن دارایی
اگر بخواهیم از بلاهای فردی و اجتماعی در امان باشیم و در تیررس انواع بلاها قرار نگیریم یکی از بهترین راه‌ها همان صله رحم است. حضرت امام باقر(ع) می‌ فرمایند: (صله رحم اعمال را پاک، اموال را بسیار، بلاها را بر طرف می‌ کند و حساب را آسان کرده و اجل را عقب می اندازد)

* نیکویی اخلاق و پاکی جان
صله رحم باعث از بین رفتن کینه ‌ها می ‌گردد. چرا که از نزدیک همدیگر را می ‌بینیم و حس می‌کنیم و با هم رابطه برقرار می ‌کنیم و این ارتباط، رفتارمان را نیکو جلوه می ‌دهد و در سخن گفتن‌هاست که گره ‌های سوء ظن و کینه باز می شود و جایش را صفا و صمیمیت پر می ‌کند. حضرت امام صادق(ع) می ‌فرمایند: «صله رحم اخلاق را نیکو، دست را بخشنده، جان را پاکیزه، روزی را افزون کرده و اجل را عقب می‌اندازد.»

* مرگ نیکو و راحتی حساب
اگر انسان بخواهد با نیکویی و خوبی از دنیا برود یکی از راه‌هایش صله رحم است. چرا که صله رحم انسان را از انواع بد مردن و دچار شدن به انواع بیماری‌های خطرناک و مرگ ناگهانی نجات می ‌دهد و باعث می ‌شود تا انسان در آخرت هم حسابش راحت باشد.
امام صادق(ع) می فرمایند: «صله رحم، حسابرسی را در قیامت آسان می ‌کند و انسان را از بد مردن باز می دارد.

* برآورده ساختن نیازهای عاطفی
صله رحم بسیاری از نیازهای عاطفی انسان، مانند تعلّق داشتن به گروه، محبت کردن و محبت دیدن را برآورده می‌سازد. انسان با صله رحم، به آرامش و نشاطی خاص می‌رسد. به نظر می‌رسد یکی از بهترین راه‌ها، برای برطرف کردن ناراحتی‌های عصبی، برقراری صله رحم سالم، با همان شرایطی است که اسلام می‌خواهد؛ یعنی به دور از رنجاندن، زخم زبان، تهمت، غیبت و ….
صله رحم فضایی سالم را فراهم می‌کند؛ تا انسان با بیان چالش‌های زندگی، استرس‌ها را کاهش دهد. روایات متعددی گواهی می‌دهند؛ صله رحم، موجب طولانی شدن عمر می شود. این روایات ممکن است اشاره به همین داشته باشد که انسان در پناه صله رحم، به آرامش روانی و در پی آن به سلامت جسم می رسد.

* زیاد شدن عمر با صله رحم
برای نمونه، امام صادق(ع) فرمود: «ما چیزی را جز «صله رحم‏» سراغ نداریم که به طورمستقیم عمررا زیاد کند؛ تا آنجا که گاهی تا زمان مرگ یک نفر، سه سال مانده است؛ ولی او اهل‏ صله رحم می‏شود. آنگاه خداوند، سی سال بر عمرش می‏افزاید و سی و سه سال‏دیگر زنده می‏ماند. و گاهی اجل کسی سی و سه سال است، عمرش به خاطر قطع رحم و گسستن رابطه‏های خویشاوندی، کاهش می‏یابد و اجلش سر سه سال فرامی‏رسد.»

* برآورده ساختن نیازهای فکری ومالی انفاق
مساعدت و خدمت به دیگران، به‌ویژه خویشاوندان، فوق‌العاده مورد تأکید اسلام است. گفتنی است که وقتی سخن از کمک به میان می‌آید؛ تنها کمک مالی به ذهن خطور می‌کند. حل نزاع‌های خانوادگی، راهنمایی‌های شغلی و درسی، ازدواج پسران و دختران و …، نمونه‌هایی از کمک به غیر است.
صله رحم زمینه آگاهی از مشکلات خویشاوندان را فراهم می‌سازد تا در صورت امکان به کمک آن‌ها بشتابد. البته کمک برای برطرف کردن نیازهای مالی، یکی از نمونه‌های مهم مساعدت به دیگران است و خویشاوند هر چه نزدیک‌تر باشد، اجر و فضیلت بیشتری هم به‌دنبال دارد. بنابراین صله رحم با بستگان نیازمند را، باید در اولویت قرار داد؛ اما برخی به عکس عمل می‌کنند.
گاهی به جا آورنده صله رحم نیز در زندگی با گره‌هایی مواجه می‌شود که به دست خویشاوندان باز می‌شود. بنابراین در روایت است که صله رحم موجب ازدیاد مال و روزی به جا آورنده آن می شود.
امام صادق(ع) می فرمایند: صله رحم، اخلاق را نیکو، دست را بخشنده، دل و جان را خوش ‏می‏سازد، رزق را می‏افزاید و اجل و مرگ را به تاخیر می‏اندازد.

* صله رحم کنید؛ حتی با خویشاوندی متفاوت با شما
صله رحم نسبت به تمام خویشان (زن و مرد با تقوا و بی تقوا، مسلمان و کافر، ظالم و صالح) باید انجام شود. نقل شده است که یکی از شیعیان از امام صادق(ع) ‏پرسید: برخی خویشاوندانم ‏خط و تفکر دیگری دارند؛ غیر از فکر و مرامی که من دارم. آیا آنان برمن حقی دارند؟ حضرت فرمود: آری، حق قرابت و خویشاوندی را چیزی قطع نمی‏کند. اگر با تو همفکر و هم عقیده باشند که دو حق بر تو دارند: یکی حق خویشاوندی، دوم حق اسلام و مسلمانی.
حتی اگر بستگان، مایه آزار انسان را هم فراهم کنند، باز حق‏ گسستن پیوند را نداریم. در حدیث آمده است: مردی خدمت رسول خدا(ص) آمد و عرض کرد: یا رسول الله! من‏ خویشاوندانی دارم که من با آنان پیوند می‏کنم و رابطه دارم، اما آنان‏ آزارم می‏دهند. تصمیم گرفته ‏ام آنان را ترک کنم. حضرت رسول فرمود: آنگاه، خدا هم تو را ترک می‏کند!... گفت: پس چه کنم؟ رسول خدا فرمود: به کسی که محرومت کرده، عطا کن، با کسی که از تو بریده، رابطه برقرار ساز، کسی که بر تو ستم کرده، از او درگذر. هر گاه چنین‏ کردی، خداوند پشتیبان تو خواهد بود.
همگان در ماه میهمانی خداوند کریم که درهای رحمت و کرم باز است چنان که خواب روزه دار هم عبادت است،پس صله رحم و دستی به مهر گشودن برای نزدیکانمان چه اجری خواهد داشت؟!
زشتی و گناه قطع رحم به حدی است که امام سجاد (ع) به فرزند خود نصیحت می‏کند که از مصاحبت با پنج طایفه بپرهیزد، یکی از آن پنج گروه کسانی هستند که قطع رحم کرده‏اند: بپرهیز از معاشرت با کسی که قطع رحم کرده؛ که قرآن او را، ملعون و دور از رحمت خدا شمرده است.
البته صله رحم دارای درجاتی است که نسبت به شرایط و افراد، متفاوت است. صله رحم در صورتی که باعث ضرر دنیایی یا دینی می شود؛ باید به حدی که ضرر ندارد؛ تقلیل یابد. مثلاً صله رحم در مقابل ظالم و گناه کار، همراه با امر به معروف و نهی از منکر باشد و به صورتی انجام شود که این ارتباط تایید اعمال آنها محسوب نشود؛ و در مقابل کسی که از دیدن او خوشحال نمی شویم؛ باید به صورت کمک غیر مستقیم به او، یا پرس و جوی احوال او از دیگران باشد و به هر حال باید لطف خود نسبت به او را، به روش های مختلف ابراز کنیم.
این همه در فضیلت صله رحم گفتیم و شنیده ایم، اما غرض ما اینجا تذکری بود برای همگان در ماه میهمانی خداوند کریم که درهای رحمت و کرم باز است چنان که خواب روزه دار هم عبادت است، پس صله رحم و دستی به مهر گشودن برای نزدیکانمان چه اجری خواهد داشت؟!
یکی از نصیحت‌طلبان به اباذر نوشت که مرا نصیحت کن. اباذرهم در جواب مرقوم فرمود: «به عزیزترین دوستانت ستم نکن». دوباره آن شخص نوشت که این مطلب روشنی بود، انسان که به دوست عزیزش جفا نمی‌کند. اباذر در جواب نوشت: عزیزترین افراد نسبت به آدم، خود «او» است. (هیچ کس به اندازه خود آدم پیش انسان عزیز نیست) فرمود: جان خود را نیازار، چون هر گناهی که انسان مرتکب می‌شود، فشاری است که بر جان خود وارد می‌کند.
کسی که تنها مواظب باشد هرحرفی را نزند، پرخوری نداشته باشد یا هر غذایی را نخورد، روزه‌اش را بگیرد، نمازش را بخواند، چنین کسی از مؤمنان معمولی است نه اولیای خدا.
اولیای الهی اهل تأمل و تفکر و تعمق هستند. حرف می‌زنند ولی حرف آنان یاد حق است به مؤمن معمولی می‌گویند: زیاد حرف نزن؛ به مؤمن عارف می‌گویند: مرتب سخن بگو، مردم را هدایت و به یاد حق متذکر کن.

* موضوع صله‌رحم در اسلام
موضوع صله‌رحم در اسلام، اهمیت زیادی دارد وآیات واحادیث فراوانی در این زمینه وارد شده است، دید و بازدید در ایام نوروز به سنتی فراموش نشدنی در فرهنگ ما تبدیل شده است که در واقع با ما عجین شده که ما در این زمینه به تعابیری که قرآن در این خصوص یاد می‌کند، اشاره می‌کنیم.
از جمله آیاتی که صله رحم در آن یاد می شود آیه 27 سوره بقره است که قطع رحم را از ویژگی‌های افراد فاسق شمرده و در آخر آیه 26 اشاره به گمراه شدن فاسقین دارد، ودرآیه 27، سه ویژگی برای فاسق بیان می دارد:
- عهد و میثاق الهی را بعد از محکم شدن عهد می‌شکنند.
- قطع می‌کنند آنچه راکه خداوند امر به وصل آن فرموده که درتفاسیر آن را امر به صله‌رحم دانسته‌اند.
- درزمین فساد می‌کنند.
درنهایت هم فرموده است: این افراد، همان زیانکارانند.

* منابع:
المنجد: الصلة: العطیة و الاحسان و الجائزة، ترجمه المیزان، ج‏4، ص: 219، 220،مصباح الشریعة، منسوب به امام صادق علیه السلام، ص 52، اصول کافی، ج 2، ص 152، همان، ص 150 و ص 151، میزان‏الحکمة، ج ‏4، ص‏83، بحارالانوار، ج‏71، ص‏100، سفینة البحار جلد اول صفحه 516، اربعین شیخ بهایی، ص 76، ح 2، ارشاد القلوب، ج 1، ص 345، کافی، ج 2، ص 237 وحکمت عبادات، صفحات 155 ـ 156
تهیه و تنظیم از علی اکبر قزوینیان
فراهنگ ** 1355 ** 9246 **