حکایت سیلاب و سمن؛ سمن ها در سیل اخیر چه کردند؟عبدالصمد محمودی*

در واقع این سازمان ها به دلیل دانش تخصصی و توان تشکل یابی و تقسیم کار بالایی که دارند قادرند بیشترین کارآمدی را در بازگرداندن شرایط نرمال به منطقه بحران زده داشته باشند. اما مهمتر از همه اینها حس اعتماد و اقدام به مشارکت بالایی است که شهروندان مدنی به فراخوان های این NGOها در طول سالیان پ‍‍یدا کرده اند. حسی که می تواند باعث ساماندهی اوضاع بحرانی از منظر مالی روانی و اجتماعی- بلافاصله پس از بحران- شود. اما سوال این است که چرا در طی بحران های طبیعی و انسانی اخیری که در کشور ما اتفاق افتاده، سمن های ما چنان که باید و شاید نتوانسته اند که حضور موفق و همه جانبه(قابل انتظاری) در این سوانح داشته باشند؟! آیا این امر صرفا ریشه در علل بیرونی(بیرون از کنترل سمن ها) دارد؟ یا اینکه خودِ آن ها(بجز تعداد معدودی از آن ها) نیز چندان که باید و شاید نتوانسته اند در حوزه کاری خویش موفق عمل کنند؟
بر کسی پوشیده نیست که کار در سمن ها یک امر داوطلبانه و غیرانتفاعی است و در نتیجه پیوستن به آن ها و فعالیت مستمر در آن ها نیازمند نوعی ایثارگری است. اما با وجود یک فرهنگ دینی و سنتی قوی در حوزه کمک به همنوع، خیلی در این زمینه بویژه در هنگامه بحران خوب عمل نمی کنیم. چرا؟! می دانم که بخشی از پاسخ به این سوال را می توان در کم توانی اقتصادی مردم و سمن ها و عوامل خارج از کنترل و نظارت اعضای آن ها از جمله فشارها و محدودیت های فراقانونی جست اما بر این باورم که این تنها علت نیست و بخش عمده ای از آن به ریشه در عوامل درونی دارد. از جمله این دلایل درونی را می توان اینگونه برشمرد:
1-عمدتا سمن های ما در کشور از نوع 'خیریه های سنتی' هستند؛ به طور مثال در یکی از استان های بزرگ کشور حدود 80 درصد از سمن های استان از نوع خیریه های سنتی هستند. گرچه اساسا ماهیت کار یک سمن از نوع بخشش بدون منت محسوب می شود و به همین سیاق می توان کلیه اقدامات سمن ها در هر حوزه ای را خیریه ای شمرد. اما این بخشش در خیریه های ما عمدتا سنتی و معطوف به خرید کالاهای اساسی، خرید جهیزیه و یا کمک های نقدی به مستمندان و نیازمندان است. این در حالی است که در بیشتر کشورهای دنیا عمده کمک های خیریه ای معطوف به توانمندسازی جمعیت تحت پوشش و یا توانمندسازی سیستم های بهداشتی آموزشی اجتماعی یا محیط زیستی می شود. همچنین قابل ذکر است که در بسیاری از کشورهای دنیا شاهد رشد بسیار بالای سمن های تخصصی هستیم. سمن هایی که کار آن ها حمایت از میراث فرهنگی، حقوق بشر، بهداشت، آب سلامت، صلح، کارگران و عدالت و آزادی و... است. چه بسا در برخی از این کشورها عِدّه و عُدّه این نوع سمن ها بیش از خیریه هاست.
2-شبکه سازی بین سمن ها در ایران بسیار کم است. به عبارت دیگر، متاسفانه در ایران به دلیل پایین بودن میزان کارجمعی سمن ها با یکدیگر و البته برخی محدودیت های شناختی آن ها از اهمیت این مساله و برخی محدودیت های فراقانونی، امکان شبکه سازی بین سمن های فعال ملی و استانی فعال در یک یا چندین حوزه تخصصی از جمله بهداشت، محیط زیست و... بسیار پایین است و این امر امکان همرسانی تجربیات سمن ها با یکدیگر و انباشت تجربه و امکانات برای بسیج و البته تقسیم در مواقع ضروری از جمله بحران ها را می گیرد. بد نیست اشاره شود که «شبکه تغییرات آب و هوا»(Climate change Network) یک سازمان مردم نهاد متشکل از 365 سمن از کشورها و مناطق مختلف دنیاست و شامل گروه های بسیار معروفی چون «گروه صلح سبز»، «دوستان زمین»، «صندوق جهانی حیات وحش» است. این شبکه بر خود می بالد که بیش از 20 میلیون عضو در سراسر جهان دارد.
3-متاسفانه سمن های ما بدلیل ضعف دانشی و البته توان پایین در گستراندن عمق دامنه و نفوذ اجتماعی خود به توده های مردم، قادر نیستند به اعضای افتخاری و داوطلب خود به صورت سالانه چندان بیفزایند. مسلما بخش اعظمی از این مساله به عدم توان گفتمان سازی آن ها در حیطه کار تخصصی خود به مردم بر می گردد. از 528 سمن مورد بررسی در یکی از استان های بزرگ کشور مشخص شد که تنها 20 تا از آن ها توانسته بودند که به صورت سالانه کمتر از نیم درصد به اعضای افتخاری یا جمعیت تحت پوشش خود در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته بیفزایند. قابل توجه است که تعداد اعضای افتخاری این 528 تشکل، برابر با تنها دو دهم درصد از کل جمعیت استان بود.
4-عدم اطلاع سمن ها از تجربه همتایان داخلی و خارجی خود؛ متاسفانه بسیاری از این سمن ها بدلیل عدم ارتباط با همتایان داخلی و خارجی خود و البته عدم مطالعه متون و تجربیات دیگران، قادر به درانداختن طرحی نو در حوزه تخصصی خود نیستند. برخی اوقات نیز مشاهده شده که حتی قادر به انجام کارهای مشابه در منطقه مورد پوشش خود نبودند و به نوعی رکود و انفعال دچار شده بودند. به طوری که پس از مدتی به دلیل عدم فعالیت، لغو مجوز می شدند. قابل تامل است که به دلیل همین ضعف و البته برخی موارد دیگر، در همین استان بزرگ کشور در طول این سال ها حتی یک سمن بعنوان 'سمن ملی' وجود نداشت. یعنی ما با برندی چون جمعیت امام علی(ع) یا خیریه محک و... روبرو نبودیم و چنین سمنی در طول این سال ها رشد نکرده بود.
5-عمده سمن ها اطلاعات دقیقی از منطقه و محدوده مورد پوشش خود ندارند و این امر ابتکار عمل را از آن ها می گیرد. به طور مثال برخی از سمن های فعال در حوزه زنان سررپرست خانوار یا کودکان بی سرپرست و... هنوز نمی دانستند که در محدوده عملشان چند زن یا کودک بی سرپرست وجود دارد؟ چندتا از آن ها تا الان تحت پوشش قرار گرفته بودند؟ چه نیازها و احتیاجاتی دارند؟ چه شغل یا درآمدی در آن منطقه وجود دارد که این زنان می توانستند بخشی از آن را از طریق آموزش تخصص از آنِ خود کنند؟ و... . این در حالی است که داشتن یک پایگاه اطلاعاتی جامع از جمعیت و منطقه تحت پوشش و آموزش های لازم آن ها و... حداقل چیزی است که یک سمن باید داشته باشد تا بتواند در مواقع موردنیاز به صورت موثر عمل کند.
6-پایین بودن تعداد اعضای زن در تشکل ها؛ در همین استان مورد بررسی تنها نیم درصد از جمعیت زنان، عضو تشکل های استان بودند. این در حالی است که رقم مردان در همین استان حدود 3 تا 4 برابر آن بود(گرچه در قیاس با جمعیت کل، جمعیت مردان متشکل نیز بسیار پایین بود). باید توجه داشت که در جامعه ما بخش عمده ای از جمعیت آسیب پذیر، زنان هستند و تنها با زنانی آموزش دیده و متشکل می توان اوضاع این طیف از جامعه را سامان بهتری داد.
به این موارد می توان موارد متعدد دیگری اضافه کرد، اما نکته مهم این است که متاسفانه کُمَیت مان در این زمینه می لنگد و این امر زمانی بیشتر رخ می نمایاند که حادثه ای چون سیلاب اخیر یا زلزله کرمانشاه و... اتفاق بیفتد. آن زمان است که در می یابیم که چقدر ما در این زمینه ضعیف عمل کردیم و کم توجه بودیم، آنگاه که دولت و نهادهای رسمی، خود، از توان چندانی برای کمک رسانی و ساماندهی سریع بحران (در حین و پس ازآن) از ابعاد مختلف برخوردار نیستند و از سمن هایی که از قدرت بسیج امکانات و انباشت تجربه و دانش با تقسیم کار مشخص برای جذب کمک ها و کمک رسانی داشته باشند نیز خبری نیست.
.....................................................................................................
*دکترای ارتباطات