تسلط ارتش شاخدارها بر «خانگُرمز»

استان همدان با 12 منطقه حفاظت شده و 6 منطقه شکار ممنوع دارای محیط زیستی بکر و زیباست به گونه ای که طبق آخرین آمار دریافتی بیش از 307 گونه جانوری در مناطق حفاظت شده این استان حضور دارند.
برخی از گونه ها به واسطه ارزش اکولوژیکی و فراوانی آن به عنوان گونه شاخص جانوری در این استان شناخته می شوند که مهمترین آن می توان به گونه کل یا همان پازن اشاره کرد.
حضور پر تعداد پازن در منطقه تویسرکان بیش از دیگر مناطق مشهود است و منطقه حفاظت شده خانگرمز با وسعت حدود 80 هکتار که زیستگاه گونه های مختلف از جمله پستانداران، پرندگان، خزندگان، دوزیستان و گونه شاخص کل است.
اهمیت خانگرمز تویسرکان موجب شد تا با تصویب شورای عالی محیط زیست کشور این منطقه به پایگاه حیات وحش ارتقا یابد تا علاوه بر کارکرد گذشته، بتوان کارهای علمی و پژوهشی در این منطقه انجام داد.
برای بررسی وضعیت گونه «پازن» در همدان با مهدی صفی خانی معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست همدان به گفت و گو نشستیم که این مسئول گفت و گوی خود را با بیان فلسفه و اهمیت شکار آغاز کرد.
معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست همدان گفت: از زمان تشکیل سامان شکار بانی که با گذشت زمان به حفاظت محیط زیست تبدیل شد، شکار دارای موافق و مخالفانی بوده است.
مهدی صفی خانی یادآوری کرد: وقتی ریشه ها را بررسی و ضوابط و قوانین را مطالعه می کنیم هیچ جا به ایجاد شکاربانی با هدف جلوگیری و ممنوعیت از شکار بر نمی خوریم.
وی ادامه داد: بلکه مجموعه شکاربانی با هدف حفظ ، حراست و ایجاد تعادل گونه های حیات وحش و مدیریت آن دایر شد در غیر این صورت معطوف شدن فعالیت ها تنها به حفظ و حراست و بی توجهی به مدیریت، وضعیت گونه های جانوری را در دراز مدت با مشکل مواجه می کرد.
معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست همدان گفت: هدف از ایجاد سازمان حفاظت محیط زیست ایجاد تعادل است تا مجموعه حیات وحش، تنوع گونه ای و ژنتیکی در کشور حفظ شود.
صفی خانی ادامه داد: در غیر اینصورت افزایش بی رویه جمعیت گونه های جانوری آنها را به آفت طبیعت و مردم تبدیل کرده یا بر اثر شکار و صید بی رویه، نسل آنها به خطر افتاده و موجب مهاجرت دیگر گونه ها شده است.

** تلاش برای حذف گونه های جانوری
وی مثال زد: حضور گونه گرگ در شهرستان های شمالی گزارش شده است در حالیکه این گونه مزاحم نیست بلکه گرگ با وجود خوی درندگی، حمله و شکار از دهه های گذشته در طبیعت حضور داشته و حتی در کتاب های درسی نیز بحث حمله گرگ به دام با عنوان «چوپان درغگو» گنجانده شده است.
معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست همدان ادامه داد: به گرگ نمی توان امر و نهی کرد، این گونه زیست و مدل زندگی خود را دارد، آیا گرگ حق حیات ندارد؟
صفی خانی گفت: برخی مواقع عده ای به بهانه مزاحمت خواستار حذف گونه ای را دارند، علت مزاحمت یک حیوان چیست؟ بهتر است ابتدا عملکرد خود در طبیعت را بررسی کنیم.
وی افزود: مردم اقدام به تخریب زیستگاه پرندگان به عنوان محل پرورش و زندگی طعمه و شکار گرگ می کنند در کنار آن شکارچیانی بدون هیچگونه مدیریت و دریافت مجوز، گونه های مختلف از جمله خرگوش را شکار کردند.
معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست همدان اضافه کرد: مردم خواستار از بین بردن گونه آشنا به قانون طبیعی شکار از جمله گرگ، هستند اما به افراد شکارکُش که تنها به فکر سرگرمی و شکار هستند اجازه ورود به طبیعت را می دهند.
صفی خانی ادامه داد: شکارچیانی که زمان و ساعت شکار را نمی دانند بی رویه اقدام به تلف کردن هر جنبده ای که جلویش ظاهر می شود می کنند.
وی ادامه داد: همچنین برخی گونه گراز را که زیستگاه خود را از دست داده آفت کشاورزی می دانند در حالیکه کشاورزان محل زندگی آنها را تسخیر کرده اند.
معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست همدان گفت: عده ای از کشاورزان درخواست غیر قانونی حذف این گونه را دارند اما با از بین بردن گراز در اصل بخشی از منبع غذایی گونه گرگ را از بین برده ایم سپس گونه گرگ آفت می شود.

** نزاع خونین پازن برای تشکیل حرم سرا
صفی خانی افزود: به ازای هر کل یا پازن باید بین چهار تا 10 گونه ماده وجود داشته باشد تا چرخه طبیعت حالت طبیعی خود حفظ کند چراکه یک حیوان نر قابلیت باروری این میزان حیوان ماده را دارد.
وی اضافه کرد: پس از بررسی منطقه خانگرمز تویسرکان مشخص شد که جمعیت گونه نر بیش از ماده بوده و بر هم خوردن این تعادل آسیب هایی را داشته است.
معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست همدان با طرح این سوال که در این مواقع چه اتفاقی رخ می دهد پاسخ داد: پازن هایی که سن و قدرت بدنی بالایی دارند اجازه نمی دهند گونه های نر و جوان در فصل جفتگیری با جنس ماده جفت گیری کنند و باروری اتفاق بیفتد.
صفی خانی گفت: در این صورت گونه پیر هم به تنهایی نمی تواند چند گونه را بارور کند در نتیجه شمار گونه های ماده ای که در فصل جفت گیری شانس باروری را از دست می دهند افزایش می یابد.
وی ادامه داد: با کاهش جمعیت جنس ماده باردار، به مرور زمان این اتفاق موجب می شود به سمت اضمحلال جمعیت گونه ها برویم.
معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست همدان اضافه کرد: گونه کل و بز باید در فصل جفت گیری حرم سرا تشکیل دهند و یک نر تعدادی گونه ماده را دور خود داشته باشد.
صفی خانی ادامه داد: بر هم خوردن تعادل جمعیت و کاهش جنس ماده موجب بروز نزاع خونین بین حیوانات شده و در این درگیری گونه های نر ضعیف و ناتوان تلف می شوند.
وی ادامه داد: 6 گونه نر (پازن) در فصل «کل مستی» که آذرماه است بر اثر درگیری شدید و خونین و شاخ زدن به یکدیگر تلف شدند.
معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست همدان اظهار داشت: تداوم این وضعیت موجب خروج گونه ها از چرخه حیات شده و مدیریت نکردن گونه ها زمینه ای برای از بین رفتن ژن غالب منطقه و در نهایت اضمحلال جمعیت می شود چرا که گونه های سودمند از بین می روند.
صفی خانی افزود: شکارچیان غیرمجاز ترجیح به شکار جنس نر دارند؛ اما با وجود همه خطراتی که جنس نر را تهدید می کند جمعیت جنس ماده رو به کاهش است.
وی توضیح داد: طبق بررسی های صورت گرفته در یک منطقه شاهد افزایش نر زایی هستیم؛ با این وجود علت از بین رفتن جنس ماده؟ چرایی آن؟ عواملی داخلی و بیرونی که موجب می شوند بره های جنس ماده به تعداد مناسب و سن بلوغ نرسند؟ مشخص نیست.
معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست همدان اضافه کرد: طبق بررسی های صورت گرفته در منطقه خانگرمز به عنوان کانون جمعیتی کل و بز، آمار جمعیت جنس نر رو به افزایش است.

** انتقال پازن ها
صفی خانی با بیان اینکه تنها راهکار در این مواقع مدیریت جمعیت گونه ها است گفت: بنابراین زنده گیری و انتقال تعدادی «کل» از منطقه خانگرمز تویسرکان به «لشگردر» ملایر و «ملوسان» نهاوند در دستور کار قرار گرفت.
وی اضافه کرد: یک کار مطالعاتی توسط دانشگاه دولتی اراک با محوریت امکان سنجی انتقال کل و بز منطقه خانگرمز به لشگردر ملایر و ملوسان نهاوند صورت گرفت.
معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست همدان افزود: با توجه به وجود کل و بز در منطقه «لشگردر» ملایر انتقال این گونه از تویسرکان به این منطقه به نوعی شارژ منطقه تلقی می شود.
صفی خانی بیان کرد: منطقه «ملوسان» نهاوند زیستگاه قدیمی کل و بز بوده ولی هم اینک این گونه در این منطقه دیده نمی شود بنابراین هم اینک انتقالی به ملوسان صورت نمی گیرد.

** لشگردر ملایر نیازمند پویایی ژنتیکی
وی گفت: وضعیت آمار جمعیتی کل و بز در منطقه لشگردر ملایر نگران کننده بود برای اینکه در این منطقه در دراز مدت جمعیت پویا از بین می رود.
معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست همدان توضیح داد: با افزایش نرخ درون آمیزی یعنی اختلال ژنتیکی که در اثر جفتگیری گونه هایی فامیل و ژن های نزدیک رخ داده فاصله ژنتیکی کاهش و یک نسل ضعیف ایجاد می شود که این روند آسیب پذیر و پویای جمعیت را کاهش می دهد.
صفی خانی علت انتخاب بهمن ماه سال گذشته برای جابجایی پازن را کم کردن شمار جمعیت نر در منطقه حفاظت شده خانگرمز تویسرکان، مدیریت جمعیت این گونه در خانگرمز و پویایی ژنتیکی جمعیتی در لشگردر عنوان کرد.

** شکار راهی برای مدیریت گونه های جانوری
معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست همدان گفت: علاوه بر انتقال و جابجایی گونه ها از منطقه ای به منطقه دیگر، شیوه های دیگری برای مدیریت به جای تلف کردن و شکار به منظور پویای جمعیت موثر پیش بینی شده است.
صفی خانی توضیح داد: قانونگذار از ابتدا برای مدیریت بهتر یک گونه واقع یک منطقه راهکار شکار را نیز پیش بینی کرده است.
وی ادامه داد: بر اساس مطالعات گونه های پیر کارکرد مثبتی ندارند حتی زمان جفتگیری احتمال آسیب زدن توسط آنها به دیگر همنوعان بالا بوده یا احتمال تلف شدن به حالت طبیعی برای گونه های پیر زیاد است.
معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست همدان افزود: در عین حال میزان آسیب پذیری حیوانات پیر بالا بوده و اگر به خاطر ضعف بدنی و کاهش توان بدنی دچار بیماری ناقل شوند می توانند این بیماری را به دیگر گونه ها منتقل کنند.
صفی خانی اظهار داشت: وقتی در کنار کنترل جمعیت حیوانات می توان استفاده بهینه از آنها داشت اجازه شکار پیش از تلف شدن گونه های پیر و وارد کردن آسیب به منطقه امری منطقی است.
وی اضافه کرد: بنابراین برای مدیریت جمعیت، طبق قانون اجازه شکار برخی گونه ها به شکارچیان بومی، غیر بومی و خارجی داده می شود.
معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست همدان تاکید کرد: در فصل «کل مستی» برای تصاحب یک جنس ماده، پنج جنس نر درگیر می شدند بنابراین برای مدیریت این وضعیت می توان از روش انتقال گونه ها یا شکار بهره گرفت.

** مهاجرت عمودی «کل و بز»
صفی خانی گفت: مهاجرت گونه قوچ و میش افقی بوده و هم اینک قوچ و میش در بین لشگردر ملایر و منطقه حفاظت شده هفتاد قله اراک در حال تردد هستند اما گونه کل و بز به صورت عمودی مهاجرت می کند.
وی توضیح داد: کل و بز از ارتفاع به پایین دست مهاجرت کرده سپس بر اساس شرایط و نیاز طبیعی دوباره به ارتفاع می رود بنابراین مهاجرت پازن ها کم است.
معاون فنی اداره کل حفاظت محیط زیست همدان ادامه داد: البته وجود موانع طبیعی انسان ساز همچون جاده، راه آهن، خطوط انتقال نیرو و انرژی، شکل طبیعی زمین را بر هم زده و رشد وحشتناک زمین های کشاورزی و باغ ها در عرصه ها طبیعی، مهاجرت گونه ها را به حداقل رسانده است.
صفی خانی اضافه کرد: یکی از دلایل اصلی بروز مشکل در مدیریت گونه های همچون «پازن» نبود امکان جابجایی است.
وی افزود: با این وجود پس از انتقال پازن از خانگرمز تویسرکان به لشگردر ملایر، مهاجرت بعدی معکوس نیست و بازگشت آنها به زیستگاه طبیعی خود در خانگرمز با وجود این همه عوارض انسان ساخت ممکن نیست.
مصاحبه: علیرضا جهانگیری
7526**2087