چهارشنبه سوری؛ آیینی به قدمت تاریخ کهن ایران

به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش های خبری ایرنا، آیین «چهارشنبه سوری» به عنوان آیینی ایرانی، مجموعه ای است از مناسک، آداب و رسوم فراوانی که در سراسر ایران به صورت های مختلفی در شب چهارشنبه پایانی هر سال، برگزار می گردد.
در هر بخشی از سرزمین کهن ایرانی، شهروندان در چهارشنبه سوری، کارهایی را برای دوری از بدی و بلا و همچنین برگزاری شادی و سرور انجام می دهند.
صرف آجیل و شیرینی، پختن آش یا سایر غذاهای حاصل از دانه های نباتی، افروختن آتش، گرفتن فال حافظ یا فال گوش ایستادن، قاشق زنی و شال اندازی، پاشیدن آب و شکست کوزه های کهنه، در بخش های مختلفی از ایران، به بهانه چهارشنبه سوری انجام می شوند و بدین ترتیب می توان آن را به عنوان مقدمه ای برای برگزاری مراسم جشن نوروز دانست.
تنوع و تفاوت های چشمگیر میان نحوه برگزاری آیین های آخرین شب چهارشنبه سال، خود نشان دهنده تنوع و تکثر فرهنگ های و آیین ها در کشور ایران دارد؛ اما به رغم این تفاوت ها، ریشه های این آیین کهن، به نقطه ای یکسان باز می گردد. در عین حال هر قومی در ایران، یادگاری از فرهنگ غنی خود را به این آیین بخشیده است و می توان برگزاری آیین چهارشنبه سوری به شکل سنتی آن را از نشانه های غنای فرهنگی جامعه ایرانی دانست.
به همین بهانه امروز، (یکشنبه، بیست و ششم اسفند ماه)، نشستی با عنوان «چهارشنبه سوری: پرسش از ابعاد اجتماعی و فرهنگی» در پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و با همکاری «پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری» و همچنین «مرکز اسناد فرهنگی آسیا» و «پژوهشکده علوم اجتماعی» پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی برگزار شد.
در این نشست استاد «سید احمد محیط طباطبایی» مشاور عالی رییس پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری و رییس ایکوم ایران، «دکتر فرزانه گشتاسب» رییس گروه زبان های باستانی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و «محمد نجاری» کارگردان، پژوهشگر، منتقد و مدرس زبان و ادبیات فارسی به بررسی و تحلیل آیین چهارشنبه سوری پرداختند.

** چهارشنبه سوری؛ آیینی به درازای تاریخ و فرهنگ ایران زمین
این اساتید و کارشناسان برجسته، اشاره داشتند که پیش از اسلام تقویم ایرانیان بر پایه روز و ماه، قرار داشت. بر این مبنا، گاهشماری شمسی شامل یک ماه و هر ماه شامل سی روز بود و هر روز با یک نام خوانده می شد. در این تقویم هفته وجود نداشت، پس اسامی هفته همچون شنبه و یکشنبه نیز در کار نبود. از همین رو وجود اصطلاح «چهارشنبه سوری» نشان از ترکیب این آیین کهن ایران باستان با فرهنگی ایرانی- اسلامی دارد. در واقع یک رسم پیش از اسلام و یک رسم پس از اسلام با هم مترادف شده و ترکیبی جدید ساخته اند.
همانطور که استاد محیط طباطبایی اشاره می کند، پریدن از روی آتش با احترامی که زرتشتیان به آتش می گذارند، متناقض است و نشان می دهد که این آیین، آیینی زرتشتی نیست. و با اشاره به برگزاری جشن «سور»، پیش از دوران آغاز گسترش دین زرتشی، ریشه این آیین را به اهمیت گرامیداشت مناسبت پایان زمستان و آغاز بهار در میان ایرانیان هزاران سال پیش رساند.
فرزانه گشتاسب نیز با تاکید بر تنوع شیوه برگزاری چهارشنبه سوری، معتقد است که تنوع برگزاری ایین چهارشنبه سوری در سراسر ایران، نشان دهنده آن است که شکل امروزی این آیین را نمی توان یک آیین دینی یا زرتشتی دانست، هر چند شباهت هایی میان این آیین و آیین هایی که زرتشتیان ایران امروز در جشن فرودینگان انجام می دهند، وجود دارد و نشان از ریشه های آیین چهارشنبه سوری در جشن فروردینگان دارد.

** ریشه های تاریخی چهارشنبه سوری در ایران
کارشناسان در این نشست به بررسی ریشه های تاریخی این آیین پرداختند. گشتاسب به بررسی پیوندهای این آیین با آیین فروردینگان در ایران باستان پرداخت. محیط طباطبایی نیز ضمن اشاره به ریشه این آیین در سنت های کهن ایرانی و حتی پیش از ظهور دین زرتشتی، به ریشه های این آیین در دوران اسلامی توجه نشان داد.
محیط طباطبایی اشاره کرد که روایت دیگری هم درباره ریشه این جشن وجود دارد. روایت مذکور بر این مبنا استوار است که پس از اسلام و آغاز دوران حکومت خلفا، کوفه به عنوان شهری ایرانی، هر ساله شاهد برگزاری جشن «سور» یا جشنی برای شادمانی پایان زمستان بوده است. این جشن هر ساله برگزار می شد تا آنکه با آغاز جنبش «مختار ثقفی»، شهر کوفه مرکز این جنبش شد. مختار در کوفه برای آغاز قیام خود دستور می دهد که مردم در بالای پشت بام های آتش روشن کنند. روشن کردن آتش به عنوان نماد جنبش مختار، به زعم محیط طباطبایی می تواند ارتباط این آیین با مذهب شیعه را نشان دهد.
نجاری نیز ضمن اشاره به این شایعه در فضای مجازی که جشن چهارشنبه سوری با گذشتن «سیاوش اسطوره ای» ارتباط دارد؛ گفت هیچ نشانه و سندی در این باره وجود ندارد و ابیاتی که در فضای مجازی در این ارتباط و به نقل از شاهنامه فردوسی دست به دست می گردد؛ در هیچکدام از نسخه های این کتاب گرانقدر دیده نمی شود.
در عین حال وی با بررسی نظریه ارتباط قیام مختار و جشن چهارشنبه اشاره کرد که زمان تاریخی قیام مرداد، در آبان ماه بوده است. وی این فرضیه را مطرح کرد که شاید بتوان جشن چهارشنبه سوری را با واقعه تاریخی قتل «متوکل» خلیفه عباسی که بسیار مورد نفرت شیعیان و ایرانیان بود مرتبط دانست؛ زیرا متوکل طبق اسناد تاریخی، شش روز پیش از نوروز به قتل رسید و مردم با روشن کردن آتش، به ابراز خوشحالی پرداختند. این اساتید اشاره کردند که برگزاری جشن چهارشنبه سوری تا سال ها ممنوع بود تا آن که در دوران ایلخانان مغول و با اسلام آوردن و سپس شیعه شدن آن ها آزاد می شود و در دوران صفوی اوج می گیرد. به زعم استاد محیط طباطبایی، این مغولان بودند که با اموختن فنون استفاده از باروت، آیین آتش بازی را به جشن چهارشنبه سوری ایرانیان افزودند.

** سنت های ایرانی در جشن چهارشنبه سوری
به نظر فرزانه گشتاسب، با وجود تنوع فراوان اشکال برگزاری جشن چهارشنبه سوری، می توان 4 جزء این جشن در سراسر ایران دید: افروختن آتش، صرف آجیل و شیرینی، تفال زدن و آیین های بلاگردانی. گشتاسب تاکید می کند که دو جزء اول آن بیشتر به ریشه های کهن این آیین و جشن فروردینگان باز می گردد و دو جزء دیگر آن بعدها وارد مناسک این جشن شده است.
محیط طباطبایی هم به سنت هایی همچون پختن آش «ابودردا»، «چیدن سفره»، «شال اندازی»، «قاشق زنی»، «پاشیدن آب»، «شکستن کوزه» و «آتش بازی» اشاره کرد و افزود که هر آیین و سنتی، در طول زمان شکل می گیرد و بطور مداوم دچار تغییر و تحول می گردد. از همین رو نمی توان گفت که یک آیین از گذشته تا امروز یک شکل داشته است و تنها باید به صورتی خاص برگزار شود. هر کدام از رسومی که در سرتاسر ایران در جشن چهارشنبه سوری ادا می شود، بر مبنای فلسفه ای خاص وارد این آیین شده است و نتایج خاص خود را به همراه خواهد داشت.
از دید این اساتید برجسته، پهن کردن سفره در چهارشنبه سوری، تلاشی است برای تحکیم جایگاه خانواده و پیوند میان اعضاء. همچنین پختن آش ابودردا روشی است برای آنکه افراد به صورت نمادین بدی و بلا را از خود دور نمایند.
محیط طباطبایی اشاره کرد که انجام سنت هایی همچون قاشق زنی یا شال اندازی، روشی برای برقراری ارتباط های اجتماعی، رساندن پیام دوستی و محبت به نزدیکان و ایجاد آشتی و صلح میان همسایگان بوده است و بدین ترتیب این آیین امروز هم می تواند در صورت برگزاری صحیح، تبدیل به آیینی برای ایجاد پیوند در میان ایرانیان شود.
پژوهشم**ب-ا**1552