بررسی زندگی و آثار پاتریشیا کرون همراه با مصطفی ملکیان، استاد اخلاق و نواندیش دینی معاصر ایران

مایکل کوک از همکاران کرون و استاد اسلام شناسی در کتاب «اندیشه امربه معروف و نهی ازمنکر» نشان می دهد که امربه معروف که امروزه به نهاد تبدیل شده هیچ گاه در زمان نزول آیه مربوطه، تصور فعلی وجود نداشت.

مصطفی ملکیان در نشست «بررسی زندگی و آثار پاتریشیا کرون»: یکی از نکات چشمگیر در طول تاریخ، وجود پیروان ادیان، مذاهب، کیش و آئین، مکتب و مسلک و مشرب، مرام، ایدئولوژی و ایسم هاست که دستخوش یک سری حالات روانی می شوند. از منظر روان شناختی این وضعیت، حالات آفت زده تعریف شده اند؛ به طور معمول برخی پیروان دین و مذهب دچار تعصب، جزم و جمود، پیش داوری منفی، بی مدارایی، آرزو اندیشی، همچنین خرافه گرایی هستند. البته این حالات در پیروان مکاتب غیردینی نیز وجود دارد. انسان سالم، از منظر روان شناختی صاحب گشادگی سینه و سعه صدر فراوان است. چرا نزد پیروان مذاهب و ایدئولوژی چنین حالاتی ایجاد می شود؟ علت های فراوانی وجود دارد. روانشناسان معتقدند که این حالت به خواسته ها و احساسات و عواطف همچنین باور های پیروان ارتباط دارد. من از دو دلیل نخست می گذرم. در ذهن یک پیرو مذهب چه باور های نادرستی منعقد می شود؟ باور ها فراوانند، اما سه باور بیش از سایر باورها آفت های ذهنی ایجاد می کند. نخست متدینان و مذهبی ها معتقدند که باور فعلی آن ها همان باور بنیان گذار مذهب است. گویا در این میان هیچ تاریخ یا فرهنگی در میان نبوده و باور ها به وسیله زبان و قلم از ذهن و ضمیر بنیان گذار به ذهن و ضمیر پیرو منتقل شده است. این واقعیت تاریخی نشان می دهد که باور، حامل و محمل دارد شامل اجتماع و فرهنگ جوامعی که باور را در طول هزاران سال به گوش پیرو رسانده است. با مغفول ماندن این واقعیت، پیرو نمی تواند باور خود را همان باور بنیان گذار تلقی کند. پیرو گمان می کند در طول تاریخ افراد براساس حقیقت طلبی به گزاره معتقد شده اند به عبارت دیگر قدرت طلبی در باور آنها مؤثر نبوده است. همچنین باور دارند که مومنان و هم کیشان در طول تاریخ فقط حقیقت طلبان بوده اند و هیچ انگیزه ای غیر از حقیقت طلبی در گرایش آنها دخیل نبوده است. در نتیجه پیرو اطمینان حاصل می کند که اگر به حقیقت باور نرسیده پیش از او بسیاری به حقیقت باور نائل آمده اند. علاوه بر این اعتقاد به مستدل بودن باور است، به طوری که گویا فیلسوفانی هستند که برای هر گزاره چند استدلال محکم در تأیید آن می توانند ارائه کنند.
بنابراین هر زمان که ایدئولوژی مطرح است با سه دانش بشری شامل تاریخ، روان شناسی اجتماعی و فلسفه خصومت وجود دارد. چراکه تاریخ، پیش فرض نخست را ابطال می کند به عبارت دیگر باور ها مدام در حال سیلانند و طیف معنایی را از دست می دهند یا به دست می آورند. بنابراین با توجه به جنبه تاریخی نمی توان گفت که باور های پیروان امروز عین باور بنیان گذار نیست. روان شناسی اجتماعی نشان می دهد که قدرت طلبی ها و منافع جمعی و فردی و سود جویی انسان ها در باور ها تأثیر دارد. مقبولیت یک باور همیشه به معنای حقانیت آن نیست چراکه خواسته و احساسات و عواطف انسان ها نیز دست اندرکارند. فلسفه نشان می دهد که گزاره معقولیت دارد یا خیر، درواقع رشته فلسفه ملاک های صدق و کذب، راه های تشخیص موجهیت و معقولیت را نشان می دهد. با توجه به جنبه تاریخی، روانشناسی و فلسفی نمی توان گفت که لزوما متدین و مذهبی نمی مانیم اما متدین و مذهبی بودن ما به دور از جزم اندیشی و آرزو اندیشی است.
فعالیت افرادی مانند پاتریشیا کرون، بررسی تاریخ تطورات اندیشه های دینی، مذهبی و ایدئولوژیک بود. وی نشان داد که اندیشه ها و باور مسلمانان از زمان شکل گیری در ذهن و ضمیر بنیان گذار تا به امروز تا چه میزان دچار تطور شده است. مایکل کوک از همکاران کرون و استاد اسلام شناسی در کتاب «اندیشه امربه معروف و نهی ازمنکر» نشان می دهد که امربه معروف که امروزه به نهاد تبدیل شده هیچ گاه در زمان نزول آیه مربوطه، تصور فعلی وجود نداشت. اما در طول ١٤٠٠ سال متکلمان، عالمان اخلاق، فقها و فیلسوفان به این مفهوم پرداخته اند و هرکدام سایشی به آن وارد کرده و از سوی دیگر به آن افزوده اند. کرون نیز با نگارش تاریخ اندیشه ها تطور آنها را نشان می دهد. کتاب «تاریخ اندیشه سیاسی در اسلام» نمونه این اندیشه نگاری اسلامی است. به عنوان مثال متدین امروز تصور می کند مفاهیم عدالت، امامت، امربه معروف و نهی ازمنکر، ملک، شاهی و پادشاهی، خلافت، سنت، جماعت، روحانی و عالم دین، مهدویت، منجی، عقل، تشیع، حدیث، اجماع، پیشگویی از آینده، نقص عقل در اداره زندگی، فقه، تصور از تصوف، عرفان، حق و حقوق زن و آزادی، بردگی و اکراه در دین را به همان معنای بنیان گذار دین درک کرده است؛ درحالی که آثار پاتریشیا کرون نشان می دهد که به هیچ وجه چنین نیست. درحال حاضر آنچه می گوییم فقط در لفظ با گفته بنیان گذار مشابه است. جزم و جمود بر سر رأی بنیان گذاران نیست بلکه بر رأی یک سری عالمان و متکلمان است که به دلیل اهداف خود باور های دینی را از شکل اصلی خارج کرده اند. مجموع آثار کرون از یک سو تاریخ علم کلام اسلامی و از سوی دیگر تاریخ سیاست اسلامی است.
پاتریشیا کرون به دلیل روشن بینی واضح نویس است. بنابراین باید توجه داشته باشیم که واضح سخن گفتن فضیلت و صرفه جویی به حساب می آید. روش تحلیلی این اندیشمند دیگر ویژگی آثار او محسوب می شود. کرون استاد فهم معنا های متفاوت از سخنان به ظاهر یکسان است. دستیابی به این فهم به ذهن بسیار حساس نیاز دارد. طرح پرسش های تأمل برانگیز بعد از گزارش هر پدیده ویژگی سوم آثار پاتریشیا کرون است. مهم ترین ویژگی آثار وی توانایی تخیل اوست. تخیل، موجب می شود تا پدیده ها را از منظر دید دیگران نگاه کنیم. تخیل، یعنی توانایی فاصله گرفتن از وضع موجود بالفعل. بسیاری از مورخان با پیش فرض ها و ارزش داوری ها، رویداد ها را بررسی می کنند. کتاب «جوامع ماقبل صنعتی» نمونه تخیل قوی کرون است. با مطالعه آثار کرون، متون دینی را بهتر فهم می کنیم. دلیل اقبال و ادبار مردم به دیدگاه های الهیاتی و کلامی در زمان های مختلف با بررسی آثار این اندیشمند میسر است. علاوه براین کتاب های کرون موجب شناسایی دلایل اختلاف فرق مختلف اسلامی است. چرا این فرق با دید خصمانه به یکدیگر نگاه می کنند و یا دلایل نزدیکی دو فرقه متخاصم چیست؟ آثار کرون از تاریخ گذشته غرابت زدایی می کند.

ایبنا